Π.Σ.Δέλτα: Στα Μυστικά του Βάλτου

Στα Μυστικά του Βάλτου, εκδ. Εστία 2011

Ίσως είναι περισσότερο από 30 χρόνια που για τελευταία φορά διάβασα βιβλίο της Π. Δέλτα. Ήταν ένα καλοκαίρι, σε κάποιο νησί του Αιγαίου, που μέσα σε μία μέρα είχα διαβάσει το "Παραμύθι χωρίς όνομα", την ίδια στιγμή που ο φίλος μου εκείνου του καλοκαιριού καταβρόχθιζε με την ίδια ταχύτητα κάποιο άλλο βιβλίο. Δεν είχα στο πρόγραμμα μετά από τόσες δεκαετίες να ξαναδιαβάσω  Δέλτα, ωστόσο είχα παρακολουθήσει στο youtube μια συνέντευξη σε νέους του μητροπολίτη Πειραιώς, όπου στην ερώτηση για το τι διαμόρφωσε την προσωπικότητα του και την μετέπειτα πορεία του ανέφερε το βιβλίο "Στα Μυστικά του Βάλτου" το οποίο μάλιστα είπε πως το είχε διαβάσει σχεδόν τρεις χιλιάδες φορές και θα μπορούσε, φυσικά, να το γράψει ο ίδιος λέξη προς λέξη! Αυτή η απάντηση με ξάφνιασε καθώς τέτοιο αναγνωστικό ρεκόρ σε καμιά περίπτωση δεν κατέχω, ούτε μου είχε δημιουργηθεί ποτέ τέτοιο πάθος για ένα και μόνο βιβλίο. Ο μητροπολίτης Πειραιώς ανέφερε πως έψαχνε να βρει ηρωικά πρότυπα για τη ζωή του και η προσωπικότητα του βασικού πρωταγωνιστή του βιβλίου της Δέλτα, του Τέλου Αγαπηνού, του Καπετάν Άγρα, ήταν αυτή, ανάμεσα σε άλλες που διαμόρφωσε την δική του προσωπικότητα καθώς απάντησε στην αναζήτησή του για κάτι ηρωικό. Το πάθος του Πειραιώς λοιπόν ήταν το κίνητρο για να αγοράσω και να διαβάσω σχετικά γρήγορα το βιβλίο. Σ' αυτή του την επιθυμία για κάτι το ηρωικό θυμήθηκα τα δικά μου παιδικά χρόνια όπου ήταν φυσική επιθυμία η αναζήτηση και η ταύτιση με τέτοια πρότυπα. Σε ένα άλλο επίπεδο η παθιασμένη ανάγνωση των μικρών περιοδικών της "θρυλικής τετράδας" (Μικρός Σερίφης, Αρχηγός, Καουμπόι) απαντούσε σ' αυτή την επιθυμία για την κυριαρχία του νόμου και της ηθικής στον κόσμο, για την αναζήτηση μιας τάξης (εγκόσμιας στην αρχή, αργότερα υπερ-κόσμιας). Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν μια τέτοια αναζήτηση έχει νόημα σήμερα, και αν μπορεί να αναζωπυρωθεί με την ανάγνωση τέτοιων κειμένων σαν κι αυτό της Δέλτα. Για τα μάτια μιας μεγάλης μερίδας ανθρώπων, ένα τέτοιο ανάγνωσμα σήμερα στην καλύτερη των περιπτώσεων θα θεωρηθεί μια συντηρητική στροφή στο παρελθόν, μια ανεπιθύμητη υποχώρηση σε εθνικιστικές αξίες. Γαλουχημένοι σήμερα αρκετοί με ιδέες από την φιλελεύθερη δεξιά (ανεκτικοί στην πολυπολιτισμικότητα) και αριστερά (αναρχικές ή αντιεξουσιαστικές), τα "Μυστικά του Βάλτου" δεν κρύβουν κανένα μυστικό παρά μόνο εξύμνηση της ιδέας της Ελλάδας και του αγώνα για εθνική και εδαφική ολοκλήρωση μέσω της ενσωμάτωσης στο τότε διαμορφωμένο ελληνικό κράτος της περιοχής της Μακεδονίας. Γραμμένο στα μέσα της δεκαετίας του 1930 η Δέλτα είχε μπροστά της την προσπάθεια αμφισβήτησης της κυριαρχίας των Ελλήνων στην περιοχή της Μακεδονίας τόσο στο εσωτερικό όσο και από το εξωτερικό. Τα γεγονότα που συνέβησαν μετά, η συμμαχία της Βουλγαρίας με τη ναζιστική Γερμανία, συνέβαλαν στη συνέχιση της αιμάτινης ιστορίας της Μακεδονίας και στη σφαγή των ελληνικών πληθυσμών- σε κάθε αλλαγή συσχετισμού δυνάμεων, ο έχων την ισχύ επιβάλλει τις αξιώσεις του στο έδαφος και στους πληθυσμούς. Μ' αυτή την έννοια το βιβλίο της Δέλτα αποτελεί πολεμικό ανάγνωσμα που ξυπνά μνήμες και επιβάλλει στράτευση στο πλευρό των αγωνιζόμενων Ελλήνων, καθιστώντας το, ειδικά σήμερα, μια ηρωική καταγραφή της ιστορίας και των αγώνων που γράφτηκαν με αίμα. Σε περιόδους ειρήνης μια τέτοια ανάγνωση μοιάζει παράκαιρη, ειδικά αν έχει επικρατήσει η ιδεολογική ισοπέδωση και  η απώλεια αναζήτησης ηρωικών προτύπων αφιερωμένων σε κάποια ιδέα. Η ιδέα όμως δεν χάνεται ποτέ, αλλάζει μορφή, αλλά ποιά μπορεί να χαρακτηριστεί ηρωική σήμερα;

Πηνελόπη Δέλτα

Στον αγώνα των Ελλήνων κατά των Βουλγάρων και των Τούρκων στις αρχές του 20ου αιώνα για την ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό κράτος, η Δέλτα επιφυλάσσει στον αναγνώστη μια ευρεία γκάμα από πρότυπα ανδρών και γυναικών που έδρασαν γύρω από τη μυθική περιοχή του Βάλτου της πρώην λίμνης των Γιαννιτσών, υπερασπιζόμενα την τιμή και αξιοπρέπεια του ελληνικού πληθυσμού, των Πατριαρχικών, έναντι των Εξαρχικών Βουλγάρων και των πάντα δολίων Τούρκων. Σ' αυτήν την περιγραφή δεν λείπουν οι αγριότητες και από τις δύο πλευρές, δεν είναι λίγες οι σκηνές που περιγράφονται βαρβαρότητες τις οποίες γεννούν τα οξυμένα εθνικά πάθη- είναι όμως ένα βιβλίο γραμμένο από τη σκοπιά των Ελλήνων, και της προσπάθειας να χαρακτηριστεί ο πόλεμος τους δικαιολογημένος και δίκαιος. Όπως λέει στο βιβλίο μια από τις πιο συγκλονιστικές μορφές, ο Γρέγος, "Κάθε αγώνας είναι άγριος...Πάντα! Δεν τα ξέρομε όλα του 21, γιατί εκείνοι που τα είδαν και όσοι τα έγραψαν παρέλειψαν στη διήγηση τους πολλές ασχήμιες ή μετρίασαν τις αγριότητες....το ίδιο θα γίνει σα γράψουν και για τούτον. Οι Βούλγαροι θα λεν πως εμείς ήμαστε θηρία, κι εμείς θα λέμε πως είμαστε άγγελοι. Και όμως όλοι - τ' ακούς- όλοι όσοι βγήκαμε σε αγώνα, αναγκαστήκαμε να χύσομε αίμα, άλλος άδικα, άλλος δίκαια. Μα όλοι οι αγώνες είναι άγριοι. Ή θα σκοτώσεις ή θα σε σκοτώσουν. Και τα μέσα που μεταχειρίζεται ο εχθρός, θες δε θες, θα τα μεταχειριστείς κι εσύ, αν δεν θες να εξουδετερωθείς". Η αναφορά αυτή της Δέλτα, δια στόματος Γρέγου, συνοψίζει την ηθική του πολέμου, όσο δίκαιος και αν είναι , όσο δίκαια αν είναι τα αιτήματά του, έχει ως κοινό σημείο την βαρβαρότητα των μέσων που χρησιμοποιούν δίκαιοι και άδικοι για να πετύχουν τον σκοπό τους. Αλλά πέρα απ' αυτήν την αδυσώπητη πολεμική λογική που εξισώνει τις αντιμαχόμενες πλευρές και ισοπεδώνει την αξία των σκοπών που μάχεται κανείς, αναδύεται κάποια στιγμή μια μορφή που ανατρέπει τη λογική, παρουσιάζοντας ενώπιον του Παγκόσμιου Δικαστηρίου την μορφή του αμνού που έρχεται για να προσφέρει την καταλλαγή και την ειρήνευση: στο έργο της Δέλτα αυτή είναι η προσωπικότητα του Τέλου Άγρα όπου σε μια έκλαμψη (που ωστόσο, αν αφήσουμε κατά μέρος, προς στιγμήν, την μεταφυσική εξήγηση, εντάσσεται σε μια σαφώς διαφορετική πολιτική λογική) του, διαφοροποιείται από την πολεμική έξαρση και αναζητεί τη συμφιλίωση με τους Βουλγάρους πάνω στη λογική του κοινού σκοπού και των κοινών μεταφυσικών αρχών: "Οχι, δεν θα μπορέσει πια να πιάσει πόδι η άγρια εκδίκηση, αν μια φορά γευθούν ειρήνη και αδελφοσύνη οι πολυτυραννισμένοι μακεδονικοί πληθυσμοί". Και όταν οι προεστοί ξαφνιασμένοι ψελλίζουν ένα "αλλά...", ο Άγρας δεν τους αφήνει περιθώριο για δεύτερες σκέψεις: "Αφήσετε τα αλλά! Προπαγανδίζετε το Ευαγγέλιο, τη συγχώρεση, την αγάπη, και θα πεισθούν όλοι πως μόνο με τη συμφιλίωση και τη συνεργασία όλων των Χριστιανών θα ελευθερωθεί μια μέρα η Μακεδονία".

Μάχη με πλάβες στον Βάλτο.

Σαν άλλος Ρήγας Φεραίος ο Άγρας οραματιζόταν την βαλκανική κοινοπολιτεία και συναδέλφωση των βαλκανικών ομόδοξων λαών και τη λύση της ενότητας μεταξύ τους. Τελικά είναι το "αλλά" των προεστών που δικαιώθηκε από τη συνέχεια των πραγμάτων. Η θυσία του Άγρα, η άγρια δολοφονία του από τον Βούλγαρο Ζλάταν που αργότερα και ο ίδιος θα υποκύψει από δολοφονικό χτύπημα ελληνικού χεριού, εντάσσεται στη μακρά σειρά των θυσιών του αμνού μέσα στην ιστορία, αφήνει όμως σπόρο, όπως και ο Ιησούς, ο οποίος με τα λόγια του Άγρα "για μια πίστη μαρτύρησε". Όπως λέει και ο Απόστολος Δοξιάδης στο επίμετρο του βιβλίου ο Άγρας είναι ο ιδανικός ήρωας γιατί "έζησε λίγο, και σε απόλυτη ένταση, όπως η επαφή της Δέλτα με τον Δραγούμη......είναι καθαρά και γνήσια παιδική η ελπίδα του Άγρα ότι Έλληνες και Βούλγαροι ξαφνικά θα φιλιώσουν και θα συμμαχήσουν, επειδή αυτός το επιθυμεί". Ιδωμένη σε πλαίσια που τα καθορίζει η μεταφυσική ελπίδα και πίστη, με αναγωγή στην θυσία του Ιησού, το ιδανικό του Άγρα μοιάζει όντως ανέφικτο, αλλά εντούτοις μπορεί να το δει κανείς πως εντάσσεται σε μια διαφορετική πολιτική στρατηγική και δεν είναι μια ουτοπία απλώς, καθώς δεν μίλησε για την καθολική αγάπη και συμφιλίωση Ελλήνων, Βουλγάρων και Τούρκων, αλλά μόνο για τους δύο πρώτους εναντίον των αλλόθρησκων καταπιεστών Τούρκων. Μ' αυτή την έννοια η θυσία του Άγρα δεν βαραίνει την ίδια την ιδέα του, αλλά την πολιτικά κοντόφθαλμη αντίληψη των Βουλγάρων. Γεμάτο ηρωισμό, βαρβαρότητα, χαρακτήρες που μένουν για πολύ καιρό στη μνήμη, τα "Μυστικά του Βάλτου" είναι ένα ανάγνωσμα με αναγωγικές ιδιότητες, όπως πρέπει να χαρακτηρίζει ένα έργο τέχνης.