Howard Eiland, Michael Jennings: Βάλτερ Μπένγιαμιν. Ένας Καίριος Βίος

Έκδοση Belknap Harvard, 2014

Ο Howard Eiland, καθηγητής λογοτεχνίας στο ΜΙΤ, και ο Michael Jennings, καθηγητής στο Γερμανικό Τμήμα στο Πανεπιστήμιο Princeton, μας έδωσαν την μέχρι σήμερα πληρέστερη βιογραφία του ιδιαίτερου γερμανοεβραίου στοχαστή Βάλτερ Μπένγιαμιν. Ένας ογκώδης τόμος 730 σελίδων που ακολουθεί βήμα προς βήμα την ενηλικίωση και ωρίμανση ενός ξεχωριστού πνεύματος και ενός αρκετά ιδιόμορφου ανθρώπου όπως ήταν ο Μπένγιαμιν. Οι συγγραφείς ακολουθούν με ιδιαίτερη εμμονή στην λεπτομέρεια την χρονική ακολουθία των γεγονότων, από το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε ο Μπένγιαμιν, τον ακολουθούν με διακριτικότητα και άφατη συμπάθεια έως τον θάνατο του στην κωμόπολη Port Bou στα γαλλο-ισπανικά σύνορα προσπαθώντας να διαφύγει από την καταδίωξη των ναζί για να μεταναστεύσει στο Νέο Κόσμο. Η ματιά των συγγραφέων είναι αυτής της συμπάθειας την οποία και μεταδίδουν στον αναγνώστη. Διασχίζουν μαζί του ολόκληρη τη ζωή του Μπένγιαμιν μέσα από την παραμικρή λεπτομέρεια η οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει την δημιουργία του έργου του, να φωτίσει πτυχές της προσωπικής του ζωής- έρωτες, σχέσεις, φιλίες- μέσα από την παράθεση μεγάλων αποσπασμάτων από την πλούσια αλληλογραφία του και μαρτυρίες φίλων και συνεργατών.

Ο  βίος του Μπένγιαμιν είναι ο χαρακτηριστικός ορισμός του περιπλανώμενου βίου, ενός flaneur όπως θα έλεγε και ο ίδιος. Αδιαφορώντας για την υλική πλευρά την ύπαρξης, επιλέγει να διανύσει τον βίο ενός στοχαστή στο περιθώριο της επίσημης, οριοθετημένης από το πανεπιστήμιο, και την προγραμματισμένη ακαδημαϊκή έρευνα, δαπανώντας τα ελάχιστα μέσα διαβίωσής του που προέρχονται από δημοσιεύσεις σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά ή από συνεισφορές φίλων και θαυμαστών που διατηρούν την ύπαρξη του σε ένα επίπεδο στα όρια της επιβίωσης. Υπήρξε όμως συνειδητοποιημένος εξ αρχής απορρίπτοντας την προοπτική ενός επαγγέλματος, όπως θα ήθελε ο αστός πατέρας του, που θα του εξασφάλιζε ένα σταθερό εισόδημα σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση του.  Έχοντας ξεκαθαρίσει από νωρίς την βιοτική του στάση, είχε προορίσει τον εαυτό του στον ρόλο του οικονομικού επαίτη αλλά του πνευματικά ανεξάρτητου θεωρώντας μάλιστα πως μια τέτοια στάση ζωής όφειλε να την υποστηρίξει ο πατέρας του, όσο ζούσε, παρέχοντας τα αναγκαία προς συντήρηση μέσα.

Από τις συγκινητικές στιγμές στη βιογραφία των δύο καθηγητών είναι η συνεχής εξιστόρηση των σχέσεων φιλίας που είχε ή προσπαθούσε να αναπτύξει με άλλα ανήσυχα πνεύματα της εποχής τα οποία  τροφοδοτούσαν την εξέλιξη της σκέψης του, μια διαλεκτική δηλαδή προσέγγιση που δεν αφορούσε μονάχα την επιθυμία για κοινωνική αποδοχή και συμμετοχή αλλά και την γονιμοποίηση, όταν ο συνομιλητής προσφερόταν γι’ αυτό, των ιδεών που επεξεργαζόταν. Σημαντικές ήταν οι φιλίες που ανέπτυξε με τον Γκέρσομ Σόλεμ, τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, και φυσικά με τον κύκλο των ιδρυτών της Σχολής της Φραγκφούρτης, τον Τεοντόρ Αντόρνο και τον Μαξ Χορκχάϊμερ. Όλοι αυτοί δεν συνεισέφεραν μονάχα ως διαλεχτοί συνομιλητές αλλά και συνέβαλαν, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, στην οικονομική ενίσχυση του προκειμένου να διατηρήσει ένα ελάχιστο επίπεδο υλικής διαβίωσης, το οποίο αν και τον προβλημάτιζε εμφανώς όπως φαίνεται στην αλληλογραφία του, οικτίροντας την ένδεια στην οποία βρισκόταν, εντούτοις δεν λύγισε ποτέ το πνεύμα του και η διάθεση για σπουδή, έρευνα και συγγραφή, έως το τέλος της ζωής του.

Αυτό είναι το μάθημα που μπορεί να δώσει ο βίος του Βάλτερ Μπένγιαμιν σήμερα σε έναν νέο ερευνητή που ξεκινάει τα πρώτα του βήματα στον χώρο της σπουδής και της έρευνας: ακόμα και την ώρα που βρίσκεται κρατούμενος σε χώρο προσωρινής συγκέντρωσης κρατουμένων στη Γαλλία το 1939-40, δεν χάνει τον καιρό του και παραδίδει αυτοσχέδια μαθήματα στους συγκρατούμενους του, ή όταν ακόμα βρίσκεται στη Μασσαλία τον Σεπτέμβριο του 1940 αγωνιώντας για το αν θα κατορθώσει να δραπετεύσει από την Ευρώπη και τον θανατικό κλοιό των ναζί βρίσκει το κέφι του να κάνει μια οξυδερκή παρατήρηση στο τραπέζι του γεύματος στον συνομιλητή του γύρω από το επίθετο του πανδοχέα το οποίο του θυμίζει μια μορφή από την «Αισθηματική Αγωγή» του Φλωμπέρ, και έτσι αρχίζει μια κουβέντα γύρω από τον Γάλλο συγγραφέα. Αυτός ο αγώνας για δημιουργία δεν υπήρξε δυσχερής μόνο κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του αλλά σε κάθε στάδιο της, από τις προσπάθειες του να συντονιστεί με το ακαδημαϊκό κατεστημένο, που πάντα κατέληγαν σε αποτυχία (η διδακτορική του διατριβή για το γερμανικό δράμα είχε απορριφθεί) έως την περίοδο που βρέθηκε στην εξορία, ύστερα από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και την απώλεια όχι μόνο της πατρίδας αλλά και των μέσων που είχε για την εργασία του, όπως η πολύτιμη βιβλιοθήκη του και οι διάφορες συλλογές του. Όπως λέει ο ίδιος σε μια επιστολή προς τον Σόλεμ αρχές του 1940 «Κάθε γραμμή που κατορθώνουμε σήμερα να δημοσιεύουμε- δίχως να λάβουμε υπόψη πόσο αβέβαιο είναι το μέλλον στο οποίο την εμπιστευόμαστε- αποτελεί μια νίκη που έχει αποσπαστεί από τις δυνάμεις του σκότους». Κάθε βίος που έχει να προσφέρει κάτι γίνεται διδακτικός προς εμάς. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ένας στοχαστής και συγγραφέας που αποκάλυψε τα μυστικά περάσματα της νεωτερικής εποχής, είχε στους τοίχους των δωματίων που κατά καιρούς έμενε μορφές ασκητών αγίων. Να τους είχε ως παράδειγμα αυταπάρνησης, εμμονής σ’ έναν σκοπό, υπερβατικά πρότυπα που τον καλούσαν σε κάποιου είδους μίμησης; Η εκτός των πλαισίων του κόσμου τούτου αύρα της ύπαρξης του είχε γίνει αντιληπτή, σε έκτακτες καταστάσεις, από τους γύρω του, όπως αναφέρει ένας συγκρατούμενος του «υπήρχε κάτι το αξιοπρεπές τόσο στη σιωπή όσο και στη συμπεριφορά του. Δεν ταίριαζε, απλά, σ’ αυτό το περιβάλλον….. υπήρχε μια σχεδόν βιβλική αξιοπρέπεια για το πνευματικό στην εποχή των θεομηνιών και των κινδύνων». Τούτη η βιογραφία, δίχως να υποκύπτει στα στενά πλαίσια μιας αγιογραφίας, αναδεικνύει εκείνες τις ανθρώπινες πλευρές της υπόστασης του Βάλτερ Μπένγιαμιν που τον κάνουν ξεχωριστό όχι μονάχα ως στοχαστή, και άξιο αναγνώσεως ακόμα και σήμερα, αλλά και ως ένα πρότυπο κάποιου που σκέφθηκε και έγραψε εκτός των παραδοσιακών κυκλωμάτων επιχειρώντας να απαντήσει στα ερωτήματα που  γεννούσε η ζωή στη νεωτερική εποχή. 

Γκούσταβ Μέιρινκ: Γκόλεμ

Γκ. Μέϊρινκ: Γκόλεμ (εκδ. Αίολος)

"Ο Γκόλεμ είναι ο πρόγονος του Ρομπότ" γράφει ο Μάκης Πανώριος στον πρόλογο του βιβλίου, θεωρώντας πως ένα αδιόρατο αλλά υπαρκτό νήμα συνδέει την μυστικιστική ατμόσφαιρα του πολύπτυχου μυθιστορήματος του Μέιρινκ με τον μυστικισμό της επιστήμης των ρομποτικών διηγημάτων του Ασίμοφ. Προκλητική η αναφορά, αλλά αν το δει κανείς εξελικτικά, ως μια μετάβαση από ένα είδος λογοτεχνίας που είναι κατάφορτο με εικόνες, σύμβολα και αλληγορίες προς ένα άλλο που ανατιμά την τεχνολογική φύση στα ακρότατα όρια της τότε μπορεί να το αποδεχτεί. 

Γκούσταβ Μέϊρινκ

Ο Γκόλεμ είναι ένας τεχνητός άνθρωπος, σύμφωνα με τους θρύλους του εβραϊκού γκέτο της Πράγας, τον οποίο είχε κατασκευάσει ένας ραβίνος ο οποίος ήταν γνώστης της Καβάλα, "τον έφτιαξε από ετερόκλητα υλικά προσδιορίζοντας του μια ζωή αυτόματη και χωρίς σκέψη, βάζοντας στο στόμα του μια μαγική λέξη από αριθμούς". Ο θρύλος αυτός χάνεται στα βάθη του 17ου αιώνα. Κάποιο βράδυ ο ραβίνος ξέχασε να του βγάλει το μαγικό χαρτί από το στόμα και αμολήθηκε ο Γκόλεμ στα σοκάκια της Πράγας καταστρέφοντας ότι έβρισκε μπροστά του ώσπου τελικά σωριάστηκε νεκρός αφού ο ραβίνος κατέστρεψε το χαρτί με τη μυστική φόρμουλα  Ο μύθος όμως εξακολουθεί να ζει και να τρομάζει όσους πιστεύουν σ' αυτόν: "κυριαρχεί πάνω στις ψυχές των ζωντανών για κάποιον άγνωστο λόγο, που δεν μας φανερώνεται ποτέ, και αφήνει να δημιουργηθεί σαν αντικατοπτρισμός το περίγραμμα ενός χαρακτηριστικού όντος που έζησε εδώ και πολλούς αιώνες σ' αυτό το μέρος και που κατέχεται από ακόρεστη δίψα να αποκτήσει ξανά μορφή και σχήμα". Ο Γκόλεμ λοιπόν δεν εμφανίζεται ποτέ αυτοπροσώπως στο βιβλίο, υπάρχει μονάχα σαν σκιά, φόβος, αίνιγμα. Πρωταγωνιστής είναι ο Αθανάσιος Πέρναθ, ένας χαράκτης πολύτιμων λίθων, και γύρω απ' αυτόν μια πλειάδα περίεργων μορφών όπως ο Σεμάγια Χιλέλ, γνώστης της Τορά και του Ταλμούδ, η θυγατέρα του Μίριαμ,  η έκφυλη πόρνη Ροζίνα, ο διεφθαρμένος έμπορος Ααρών Βάσερτρουμ που ενσαρκώνει όλα τα αρνητικά στερεότυπα των Εβραίων και ο απατεώνας γιός του ιατρός Βασόρι. Ο Μέϊρινκ δημιουργεί έναν πολυονειρικό κόσμο, όπου η πραγματικότητα χάνεται λόγω των πολλαπλών ερμηνειών που ενδέχεται να δεχτεί. Υπάρχει μια διαρκής ατμόσφαιρα απειλής. Σε κάθε στενό σοκάκι ή καπηλειό του εβραϊκού γκέτο της Πράγας (μια ονειρική πόλη per se) κυκλοφορούν οι άνθρωποι σαν σκιές και οι σκιές μοιάζουν περισσότερο αληθινές από τους ανθρώπους. Υπάρχει η βασική ιστορία που περιστρέφεται γύρω από τον φοιτητή Χάρουσεκ και τον φόνο του ιατρού Βασόρι, τα ερωτικά, εντελώς μυστικιστικά, σκιρτήματα του Πέρναθ, αλλά πίσω από όλα αυτά είναι οι ταλμουδικοί συμβολισμοί, τα τραπουλόχαρτα ταρό, και απόκρυφα βιβλία, σαν το "Ιμπούρ" που διαμορφώνει την κατανόηση της πραγματικότητας για τον κεντρικό αφηγητή. Το βιβλίο πρέπει να είναι η αξίνα που θα θρυμματίσει τον εσώτερο παγωμένο κόσμο μας έλεγε ο Κάφκα σ' έναν από τους πιο διάσημους αφορισμούς του. Αυτή η σκέψη, του πιο φημισμένου κατοίκου της Πράγας, συνάδει με την διαπίστωση στην αρχή του "Γκόλεμ" όπου ο αφηγητής λέει για το βιβλίο "Ιμπούρ" πως δεν ήταν αυτό που του μιλούσε, "εγώ ο ίδιος ήμουνα. Το μυαλό μου είχα ξεφυλλίσει ψάχνοντας έτσι διεξοδικά κι όχι ένα βιβλίο. Όλα όσα μου είπε η φωνή τα κουβαλούσα μέσα μου από τη γέννησή μου, αλλά ήταν κρυμμένα.....". Το βιβλίο που θρυμμάτισε το εγώ του και απελευθέρωσε τον αληθινό εαυτό του ή , τουλάχιστον, κάποιον εαυτό, διότι η ερμηνεία είναι ρευστή, η ταυτότητα υπόκειται κι αυτή σε περιορισμούς, μετατροπές και αμφίσημες καταστάσεις. Ο Μέϊρινκ μας δίνει το κλειδί κατανόησης του κόσμου του Γκόλεμ, του δικού του κόσμου, αλλά και ένα μότο για να πορευόμαστε στον κόσμο, έναν δηλαδή τρόπο διαβάσματος του βιβλίου του κόσμου: "Να αισθάνεσαι τα γράμματα κι όχι μόνο να τα διαβάζεις με τα μάτια σου στα βιβλία, να δημιουργήσεις έναν ερμηνευτή του εαυτού σου, μέσα σου, που να εξηγεί αυτά που σου ψιθυρίζει το ένστικτο......για να μπορέσεις να συνενοηθείς τελικά με τον εσωτερικό σου κόσμο μέσω μιας πεντακάθαρης γλώσσας". Έτσι μόνο είναι δυνατό να υπάρχει το Γκόλεμ και να γραφτεί κάτι γι' αυτό.

Ανοικτή επιστολή της Die Zeit στους Έλληνες

Μια τέτοια απόφαση δεν χρειαζόταν να πάρει κανείς και θα πρέπει να είμαστε ευχαριστημένοι. Όταν αυτή την Κυριακή ο ελληνικός λαός θα δώσει την ψήφο του, δε θα αποφασίσει μόνο για το δικό του μέλλον. Εσείς, αγαπητοί Έλληνες, αποφασίζετε και για την τύχη περίπου πεντακοσίων εκατομμυρίων ανθρώπων στην Ευρώπη. Εσείς ψηφίζετε για το πώς θα συνεχίσουμε όλοι μας.

Αυτή η ύπουλη και για τους περισσότερους πια πλέον ακατανόητη κρίση παρουςιάζεται λες και όλα μπορούν να λυθούν με ένα απλό "ΝΑΙ" ή "ΟΧΙ" των Ελλήνων – αν και πίσω απο το δημοφήφισμά τους κρύβονται πολλές και επώδυνες αποφάσεις. Κατά το κλείσιμο της σύνταξης της εφημερίδας δεν ήταν καν σαφές αν θα γίνει δημοψήφισμα ή όχι. Ωστόσο έτσι κι αλλιώς αγαπητοί Έλληνες, καλείστε με να στραφείτε εναντίον της πολιτικής που μόλις πριν από πέντε μήνες επιλέξατε. Καλείστε να πάρετε το μέρος των πιστωτών αν και στις τελευταίες εκλογές κατακρίνατε με την ψήφο σας τη πολιτική τους στάση. Καλείστε να συμφωνήσετε με τους δανειστές σας, αν και πολλοί από εσάς πιστεύετε πως σας έχουν προδώσει. Όλ’ αυτά μαζί είναι πάρα πολλά. Κι όμως σ’ αυτά στηρίζεται η ελπίδα μας.

Κανείς δεν επιτρέπεται να σας υπαγορεύσει τί θα ψηφίσετε. Κανένας ξένος κυβερνητικός αρχηγός, καμία ξένη εφημερίδα. Ωστόσο σας απομένουν μόνο λίγες μέρες για να αποφανθείτε. Και ίσως πολλοι άνθρωποι στη Ευρώπη ακριβώς αυτή τη στιγμή να έπεσαν σε περισυλλογή.

Όταν φέτος τον Ιανουάριο ο κύριος Τσίπρας ήταν έτοιμος να κερδίσει τις βουλευτικές εκλογές, έγραψα σ΄αυτήν την εφημερίδα, ότι μόνο αυτός θα μπορούσε να κρατήσει την Ευρώπη ενωμένη. Υπέθεσα ότι ο κύριος Τσίπρας θα νομιμοποιούσε επιτέλους ως άνθρωπος του λαού την μισητή πολιτική διάσωσης. Περίμενα ότι ο ΣΥΡΙΖΑ θα φορολογούσε τους πλούσιους Έλληνες και θα χρησιμοποιούσε τις περιουσίες τους για την καταπολέμιση της κρίσης. Όταν όμως ανέλαβε την εξουσία έγινε φανερό πως ο πρωθυπουργός σας δεν ενδιαφερόταν τόσο για δικαιοσύνη όσο για θριαμβολογία. Λιγότερο για ο,τι μας ενώνει περισσότερο για ό,τι μας χωρίζει. Πολλοί άνθρωποί εδώ στην Γερμανια δεν μπόρεσαν να το καταλάβουν.

Είναι αλήθεια ότι τρεις μεγάλες ανισότητες είναι έντονες στην Ελλάδα: Η ανισότητα μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Μεταξύ των δημοσίων υπαλλήλων και των ανέργων. Μεταξύ του ελληνικού λαού και της φαινομενικά παντοδύναμης Τρόικας. Είναι επίσης αλήθεια ότι η Τρόικα έκανε τεράστια σφάλματα και σας παρουσιάστηκε με μια αλαζονεία που έβλαψε τα αίτηματά της. Αλλά με όλο το σεβασμό προς την Κυβέρνηση σας: Στην δικιά μας, ομολογουμένως κάπως μακρινή προοπτική, φαινόταν ότι ο Αλέξης Τσίπρας και ο Γιάνης Βαρουφάκης προσπάθησαν με ένα χτύπημα να αλλάξουν την πολιτικοοικονομική κατεύθυνση ολόκληρης της Ευρώπης. Δεν είχαν όμως ούτε τη δύναμη ούτε τη δημοκρατική νομιμοποίηση για κάτι τέτοιο.

Κι όμως κάτι άλλαξε κατά τη διάρκεια των μακρών διαπραγματεύσεων στις Βρυξέλλες. Στον κυρίο Τσίπρα οφείλεται, ότι η ΕΕ έγινε πιο σοφή, ότι πολλοί κυβερνητικοί αρχηγοί είναι επιτέλους διατεθειμένοι να αλλάξουν την πολιτική κατά της κρίσης. Αλλά αυτό το πολιτικό κεφάλαιο δεν μπόρεσε ο ίδιος να το εκμεταλλευτεί. Αντ’ αυτού κατάφερε να εξοργίσει τους άλλους 18 εταίρους της νομισματικής ένωσης και έτσι "να βγει" από το παιχνίδι.

Πολλοί από εσάς έχετε την εντύπωση ότι εμείς οι Γερμανοί δεν θέλουμε πια να βοηθήσουμε, ότι προτιμούμε να φύγετε από το Ευρώ. Κάτι τέτοιο θα πρέπει να σκεφτήκατε όταν ακούσατε τις δηλώσεις του Γερμανού υπουργού Οικονομικών και κάποιων Γερμανών δημοσιογράφων. Τώρα τελευταία πολλοί Γερμανοί αρχίζουν να αμφιβάλουν. Στην Γερμανία υπάρχουν επίσης άνθρωποι που δουλεύουν σκληρά κι όμως δεν ξέρουν πώς να τα βγάλουν πέρα. Και πολλοί πίστευαν ότι όλο και περισσότερα χρήματα πήγαιναν στην Ελλάδα χωρίς όμως η κατάσταση του ελληνικού λαού να βελτιωθεί. Ωστόσο μέχρι την κλιμάκωση των τελευταίων ημερών δεν υπήρχε πλειοψηφία για το Grexit.Αν υπήρξε ένα σημαντικό σφάλμα από το ξέσπασμα της Ευρωκρίσης τότε προκειται για το ότι μιλήσαμε πάρα πολύ μόνο για λεφτά. Στο τέλος επιτρέψαμε να ενδιαφερόμαστε μόνο για το ύψος του χρέους. ΄Ετσι κατέληξε το ερώτημα, αν είναι πράγματι σωστό να βοηθηθεί παραιτέρω ή Ελλάδα, σε μια καθαρά αριθμητική άσκηση του τύπου: ποιό το όφελος για μας τους Γερμανούς και ποιό για τον ελληνικό λαό; Ένα ενιαίο νόμισμα είναι όμως κάτι περισσότερο. Είναι η υπό μορφή νομίσματος υπόσχεση ότι θα σταθούμε ο ένας πλάι στον άλλον.

Σε όλη την ήπειρο ανοίγονται χαρακώματα, όχι μόνο εντός της νομισματικής ένωσης. Πολλοί Βρετανοί προτιμούν να βγουν από την ΕΕ. Θα έπρεπε να επιτρέπονται λιγότεροι πρόσφυγες στην Ευρώπη. Δεξιοί λαϊκιστές παρακινούν ενάντια άλλων Ευρωπαίων. Η κυβέρνηση της Ουγγαρίας σχεδιάζει έναν φράχτη τεσσάρων μέτρων στα σύνορα με την γειτονική Σερβία. Γι’ αυτούς τους λόγους δεν είναι μόνο μια οικονομική απόφαση, αν η Ελλάδα συνεχίζει να έχει Ευρώ ή όχι. Διακυβεβονται περισσότερα, πολλά περισσότερα. Αν η υπόσχεση που δόθηκε, να υποστηρίζει ο ένας τον άλλον, δεν ισχύει πια, τότε αυτό θα κήαταστρέψει την ήπειρο. Γι’ αυτό έχετε τώρα εσείς μια μέγαλη ευκαιρία: Αν αποφασίσετε να μείνετε στο Ευρώ, τότε θα έχουν όλοι οι πολίτες των άλλων κρατών μια τεράστια ευθύνη. Τότε θα πρέπει κι αυτολι να κάνουν περισσότερα για την Ευρώπη.

Τώρα είναι μια θαυμάσια δημοκρατική στιγμή: Μπορείτε να κάνετε μια συμφωνία με τις κυβέρνηεις των πιστωτών, πιο άμεση από οπειεσδήποτε εκλογές. Και τόσο η κυρία Μέρκελ, όσο και ο κύριος Σόιμπλε θα πρέπει να αναλάβουν τις ευθύνες τους με διαφορετικό τρόπο: Αν κρατήσει η Ελλάδα το Ευρώ, τότε θα πρέπει να υπάρξει διαγραφή του χρέους, να εφαρμοστεί ένα επενδυτικό πρόγραμμα, και όλοι θα πρέπει να έχουμε υπομονή μεταξύ μας, πολύ περισσότερο από ό,τι πριν.

Γι’αυτό δεν είναι μόνο ζωτικής σημασίας, τί θα αποφασίσει την Κυριακή ο ελληνικός λαός. Αλλά επίσης ποιά θα είναι η αντιδράση των Ευρωπαίων, συμπεριλαμβανομένων και των Γερμανών, τη Δευτέρα.