Ρενέ Ζιράρ: Κριτικές από το υπόγειο

Ρενέ Ζιράρ: Κριτικές από το Υπόγειο (εκδ. Εστία 2003)

Αξίζουν συγχαρητήρια στον Νίκο Ζαρταμόπουλο για την την τόλμη του να μεταφράσει ένα δύσκολο, κατά τη γνώμη μου, βιβλίο του Ζιράρ και μάλιστα με μεγάλη επιτυχία, η μετάφραση και γλαφυρή είναι και ευκολοδιάβαστη, όσο και αν είναι ιδιαίτερα περιεκτικές οι ιδέες που αναπτύσσει εδώ ο Ζιράρ, μια τελείως προσωπική και γι' αυτό πρωτότυπη ερμηνεία ζητημάτων στο Ντοστογιέφσκι, τον Καμύ, στον Ουγκώ και στους Ντελέζ, Γκουαταρί. Το τελευταίο κείμενο με δυσκόλεψε αφάνταστα αφού δεν είχα γνώση του βασικού κειμένου "Αντι-Οιδίποδας" των δύο Γάλλων στοχαστών και έτσι βρέθηκα να διαβάζω μια συντριπτική κριτική για ένα βιβλίο που δεν ήξερα αλλά προϋπέθετε τη γνώση του για να απολαύσει κανείς την κατεδαφιστική κριτική του Ζιράρ στο έργο των συμπατριωτών του. Στο δοκίμιο αυτό με τίτλο "Το Σύστημα του Παραληρήματος" ο Ζιράρ θέτει τις συντεταγμένες του: 

"Τα μεγάλα έργα που αξίζει να εξεταστούν ξεκινούν από το αρχαίο θέατρο και τον Πλάτωνα, και φθάνουν ως τον Ντοστογιέφσκι και τον Προυστ, περνώντας από τον Θερβάντες και τον Σαίξπηρ. Είμαι πεπεισμένος ότι μπορούμε να εξαγάγουμε από αυτά τα έργα μια συνολική θεωρία περί επιθυμίας".

Οι αρχές που αναπτύσσει ο Ζιράρ είναι γνωστές και από άλλα έργα του, αλλά τα κείμενα που εξετάζει εδώ του δίνουν αφορμή να στοχαστεί πάνω σ' αυτές με κριτικό τρόπο, ενίοτε πολεμικό (ειδικά με τους Ντελέζ, Γκουαταρί). Μίμηση, αντιζηλία, σύγκρουση επιθυμιών, άρα βία και στη συνέχεια δυνάμωμα της μίμησης. Ανθρωπολογικές παρατηρήσεις που έχουν την αξίωση καθολικής ισχύος: "Όντας τέκνο της μίμησης, η βία ασκεί και η ίδια μια άνευ προηγουμένου μιμητική γοητεία. Η βία στο σύνολό της διαμορφώνεται με πρότυπο μια πρωταρχική βία και χρησιμεύει κι αυτή ως πρότυπο". (σ. 312)  Στα ελάσσονα και τα μείζονα κείμενα του Ντοστογιέφσκι ο Ζιράρ αναζητά και βρίσκει πηγές έμπνευσης, αναδεικνύοντας τους "Αδελφούς Καραμαζόβ" ως το μυθιστόρημα εκείνο "που επιστρέφει στα πάντα, συνοψίζει τα πάντα, ολοκληρώνει τα πάντα, γιατί μόνο αυτό ενσαρκώνει την πληρότητα αυτής της ανάστασης". Ο τρόπος που ο Ζιράρ διαβάζει τον Ντοστογιέφσκι είναι ο μοναδικός τρόπος που υπάρχει: τον εντάσσει στο πλαίσιο της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης η οποία του δίνει τα κλειδιά για να τον κατανοήσει: "Τα ίδια τα κείμενα μας υποχρεώνουν να συμπεράνουμε ότι η ιστορία της δημιουργίας τους είναι αξεχώριστη απ' ότι τα ίδια εννοούν ως χριστιανική πίστη. Στην προκατάληψη πέφτουμε όταν αποκόπτουμε τον Ντοστογιέφσκι από τη χριστιανική του πίστη, γιατί έτσι στερούμαστε αυθαίρετα από κάποια απαραίτητα στοιχεία της διάνοιας του έργου του". (σ. 31). Αυτός είναι ο τρόπος και της δικής μου κατανόησης του Ρώσου συγγραφέα, ο οποίος δεν μπορεί να διαβαστεί και να κατανοηθεί δίχως να έχεις ταυτόχρονα ανοίξει την Καινή Διαθήκη και τις διηγήσεις για τα κατορθώματα των Ρώσων Γερόντων (Στάρετς). 

Αυτό που επίσης συγκρατώ από τις αναλύσεις του Ζιράρ είναι η απομυθοποίηση της ομοφυλοφιλίας ως φυσικής κατάστασης, ένα θέμα επίκαιρο για τη συζήτηση περί συμφώνου συμβίωσης σήμερα, ή αργότερα "γάμου" και υιοθεσίας.  Ο Ζιράρ χρησιμοποιεί το εξηγητικό του σχήμα περί μίμησης για να μιλήσει για το φαινόμενο της ομοφυλοφιλίας: "Θα πρέπει ωστόσο να αποφεύγουμε να την επικαλούμαστε, λες και είναι μια ανεξάρτητη ουσία, κι ούτε θα πρέπει να βλέπουμε σ' αυτήν, όπως κάνει ο Φρόυντ, μια βιολογική συνιστώσα. Κι αυτό όχι γιατί είναι απίθανο να υπάρχει μια τέτοια συνιστώσα, αλλά γιατί το φαινόμενο που έχουμε μπροστά μας είναι πολύ πιο ενδιαφέρον; πρόκειται για την ενσωμάτωση της ομοφυλοφιλίας στη μιμητική δυναμική, δηλαδή την πιθανή προέλευση της από αυτή τη συναρπαστική αντιζηλία" (να σκεφθούμε εδώ την προβολή της μίμησης στις μέρες μας, ειδικά μέσω των σύγχρονων θεαμάτων και πόσο αυτά επιδρούν στην αύξηση της τάσης αυτής, πέρα από τυχόν βιολογικές ερμηνείες). Στο σημείο αυτό αντιπαραθέτει τον Φρόυντ με τον Ντοστογιέφσκι, δείχνοντας σαφώς προτίμηση στις αναλυτικές ικανότητες του δεύτερου.

Τα δοκίμια αυτά πρέπει να διαβαστούν συμπληρωματικά ως προς τα μεγάλα και σημαντικά έργα του Ρενέ Ζιράρ, δείγμα ωστόσο της ικανότητας του να διαβάζει τα έργα των μεγάλων λογοτεχνών υπό το πρίσμα της δικής του μεθόδου και να αποκαλύπτει όψεις και σκιές που δεν πίστευες πως υπάρχουν. Η αναντικατάστατη επανάληψη της μελέτης του Ντοστογιέφσκι, πάντως, προσλαμβάνει επείγοντα υπαρξιακό χαρακτήρα.