Πήτερ Γουότσον: Η ιδιοφυία των Γερμανών. Η τρίτη Αναγέννηση της Ευρώπης, η δεύτερη επιστημονική επανάσταση και ο 20ος αιώνας

Peter Watson: The German Genius, Simon & Schuster, 2010

Το βιβλίο του Πήτερ Γουότσον παραμένει αμετάφραστο στα ελληνικά, και ίσως δικαιολογημένα, αφενός λόγω του μεγάλου του όγκου, αφετέρου γιατί δεν πρόκειται για ένα εύπεπτο βιβλίο για τα γούστα του Έλληνα αναγνώστη καθώς το θέμα του, ιδιαίτερα αυτόν τον καιρό, δεν είναι και τόσο "δημοφιλές". Ο Πήτερ Γουότσον δεν είναι κάποιος ακαδημαϊκός, ωστόσο τα βιβλία του άνετα εκπληρώνουν, και με το παραπάνω, τις προϋποθέσεις επιστημονικής έρευνας, μπορούν να θεωρηθούν και βιβλία αναφοράς.

Ο Πήτερ Γουότσον

Ο Γουότσον εργάστηκε ως δημοσιογράφος σε μεγάλες βρετανικές εφημερίδες, αλλά αρθρογραφούσε και στους Τάιμς της Νέας Υόρκης. Ο Γουότσον έγραψε το βιβλίο για τη Γερμανία προκειμένου να απαντήσει στα στερεότυπα γύρω από το λαό και τον πολιτισμό της Γερμανίας που επικρατούν στη βρετανική κοινή γνώμη και στη βρετανική σχολική εκπαίδευση. Το πρόβλημα στη Βρετανία είναι η έμμονη αντίληψη για την περίοδο του Β' Παγκόσμιου Πολέμου, δικαιολογημένα μάλλον, εφόσον ακόμα ακούγεται σαν μακρινή ηχώ η ρήση του Ουίνστον Τσώρτσιλ "This was their finest hour", αναφερόμενος στην ανδρεία που έπρεπε οι Βρετανοί στη Μάχη της Αγγλίας να επιδείξουν. Τούτη η αντιγερμανική νοοτροπία έχει βαθιά ριζώσει στην βρετανικη ψυχή: σε μια έρευνα το 2004, ρωτήθηκαν νεαροί βρετανοί τι συσχετισμούς φέρνει στο νου τους η Γερμανία, και αυτοί κατά 78% απάντησαν ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος και ένα 50% απάντησε ο Χίτλερ. Αυτό το στερεότυπο προσπαθεί να διαλύσει ο Πήτερ Γουότσον, να δείξει πως η περίοδος 1933-1945 δεν είναι αυτό που χαρακτηρίζει το γερμανικό πνεύμα, δεν είναι αυτός ο γερμανικός πολιτισμός ο οποίος έχει συνεισφέρει σε κάθε τομέα του επιστητού.

Για τον Γουότσον, η έννοια της "Γερμανικότητας" αρχίζει να αναπτύσσεται στα τέλη του 17ου αιώνα, αρχές του 18ου, και συνδέεται με δύο βαθιές τομές στην πνευματική και πολιτική ιστορία του γερμανικού έθνους: την ανάδυση της Πρωσίας ως πολιτικής οντότητας που κυριαρχεί στην υπόλοιπη Γερμανία, και στην πνευματική διάσταση του Πιετισμού. Η ανάδειξη της ιδέας του Πανεπιστημίου, της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης και έρευνας, την εποχή αυτή αποτελεί τη βάση πάνω στην οποία η άρτια γραφειοκρατία, αλλά και η αγάπη για τη γνώση καθεαυτή. Κεντρική ιδέα η έννοια της Wissenschaft όπου ενσωματώνει τόσο την επιστήμη, αλλά και την μάθηση, τη γνώση, την λογιοσύνη, ενώ εξυπονοεί "ένα στοιχείο που βασίζεται στην έρευνα, μια ιδέα πως η γνώση είναι μια δυναμική διαδικασία, άξια ανακάλυψης για τον ερευνητή, παρά ως κάτι που παραδίδεται" (σ. 53). Είναι η εποχή που αναπτύσσεται η Διδακτορική Διατριβή, απαραίτητο συστατικό για να σταδιοδρομήσει κανείς στις δημόσιες υπηρεσίες της Γερμανίας, και μαζί μ' αυτήν υπάρχει "η ανάπτυξη των κλασσικών και φιλολογικών επιστημών καθώς και της βιβλικής κριτικής" οι οποίες άσκησαν σημαντικότερη επίδραση απ' όσο κανείς υποθέτει. Εδώ βασική θέση καταλαμβάνει η έννοια της Bildung, όρος που στα ελληνικά μπορεί να μεταφραστεί ως παιδεία, αλλά μάλλον σημαίνει κάτι περισσότερο απ' αυτό, σημαίνει παιδευτική διαμόρφωση, καλλιέργεια, αγάπη για τη γνώση, μια εσωτερική προδιάθεση μάλλον για την κατάκτηση της γνώσης που δεν τελειώνει ποτέ. Για την έννοια της Bildung ο Γουότσον αφιερώνει στην αρχή του βιβλίου του ένα μεγάλο κεφάλαιο που χρησιμεύει ως καθοδηγητικός μίτος για την κατανόηση της πνευματικής εξέλιξης της Γερμανίας. Χαρακτηριστική είναι η ερμηνεία του: "Η Bildung προσέφερε ένα μέσο εκκοσμικευμένης σωτηρίας διαμέσου της κουλτούρας..... ήταν, στην ουσία, μια εκκοσμικευμέμη μορφή Πιετισμού.....η έννοια της Ιδιοφυίας (υποκείμενα των οποίων οι δημιουργίες προσέφεραν φευγαλέες ματιές θεϊκής σοφίας, φευγαλέες ματιές τελειότητας) σήμαινε πως η αυτο-καλλιέργεια, μέσω της μελέτης των επιτευγμάτων των ιδιοφυιών, προσέφερε στο καλλιεργημένο άτομο την προοπτική να επιτευχθεί προσέγγιση της θεϊκής σοφίας εδώ πάνω στη γη".
Στο υπόλοιπο έργο του ο Γουότσον προσφέρει στον αναγνώστη ένα εκπληκτικό πανόραμα της γερμανικής σοφίας και δημιουργίας. Δεν είναι μια απλή εγκυκλοπαιδική παράθεση ονομάτων, χρονολογιών ή ρευμάτων.

Εμμάνουελ Καντ

 Ο συγγραφέας αναλύει, δεν παραθέτει απλώς, σκύβει στη γενεσιουργό αιτία της εμφάνισης των ιδιοφυιών εκείνων που διαμόρφωσαν τον γερμανικό κόσμο, στην ουσία διαμόρφωσαν συνολικά τον κόσμο, διότι δεν υπάρχει τομέας γνώσης που να μην επηρέαστηκε θεμελιακά από τα επιτεύγματα των Γερμανών.

Μαξ Πλανκ

Υπάρχει πάντως ένα υποκεφάλαιο άξιο αναφοράς, και εδώ θα άξιζε αυτό να μελετηθεί σε μεγαλύτερο βάθος με αναφορές και στην τωρινή εποχή προκειμένου να ερμηνευτούν κάποιες στάσεις και συμπεριφορές. Η παράγραφος αυτή φέρει τον τίτλο "Η Τυραννία της Ελλάδας πάνω στη Γερμανία" (σ. 100) και αναφέρεται σε ένα βιβλίο που εξέδωσε το 1935 ο Ε.Μ. Butler, ερευνώντας την επιρροή που άσκησε ο Βίνκελμαν (και συνακόλουθα η Ελλάδα) πάνω στο έργο των Λέσσινγκ, Γκαίτε, Σίλερ, Χέλντερλιν, Σίνκελ, Λάνγκανς, Σλήμαν, Νίτσε και Γκεόργκε. Γράφει ο Butler: "η Ελλάδα μετασχημάτισε βαθιά όλο το εύρος του σύγχρονου πολιτισμού, επιβάλλοντας τον στοχασμό της, τα κριτήρια της, τις φιλολογικές μορφές της, την κοσμοεικόνα της, τα οράματα και τα όνειρα της παντού. Αλλά η Γερμανία είναι εκείνο το υπέρτατο παράδειγμα της θριαμβεύουσας πνευματικής τυραννίας της. Οι Γερμανοί ήταν εκείνοι που μιμήθηκαν τόσο δουλικά τους Έλληνες: έχουν εμμονή μ' αυτούς στον ύψιστο βαθμό". Ενδιαφέρουσα παρατήρηση που ίσως εξηγεί κάποια πράγματα και στο σήμερα. Όπως  έλεγε και ο Τόμας Μαν: "Εμείς οι φουκαριάρηδες Γερμανοί! Είμαστε ολομόναχοι, ακόμα και όταν είμαστε διάσημοι! Κανείς στον κόσμο δεν μας συμπαθεί". Σίγουρα ο Πήτερ Γουότσον δεν είναι ένας απ' αυτούς που δεν συμπαθούν τους Γερμανούς. Αναδεικνύοντας όμως το μεγαλείο αυτών των πνευμάτων που όρισαν τη μορφή που έχει σήμερα ο κόσμος, παραδέχεται πως "τα επιχειρήματα σ' αυτό το βιβλίο δεν θα ευχαριστήσουν τους πάντες". Γι' αυτό μας λέει έγραψε το βιβλίο, για να δείξει πως πέρα από το Χίτλερ υπάρχει ένα γερμανικό πνεύμα που διαποτίζει την οικουμένη. Δύσκολο βιβλίο για έναν σύγχρονο Έλληνα αναγνώστη.