Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι: Η Μεγάλη Σκακιέρα. Η αμερικανική υπεροχή και οι γεωστρατηγικές της επιταγές

Η ελληνική έκδοση (Λιβάνης, μτφρ: Ελ. Αστερίου)

Η "Μεγάλη Σκακιέρα" του Ζ. Μπρεζίνσκι κυκλοφόρησε το 1997, αλλά ο απόηχος της συνεχίζεται ως σήμερα, εξαιτίας των γεγονότων στην Ουκρανία και των όσων είχε περιγράψει στο βιβλίο του ο αμερικάνος αναλυτής. Ο Μπρεζίνσκι θεωρείται άνθρωπος των προέδρων της Αμερικής καθώς έχει θητεύσει με διάφορους τρόπους σε πέντε απ' αυτούς, και τώρα υπηρετεί ως σύμβουλος εξωτερικής πολιτικής στον πρόεδρο Ομπάμα. Για να καταλάβουμε τη σκέψη του Μπρεζίνσκι πρέπει να ανατρέξουμε στην γενεαλογική του ρίζα. Γεννήθηκε το 1928 στη Βαρσοβία της Πολωνίας σε μια ευκατάστατη, με αριστοκρατικές ρίζες οικογένεια, και ο πατέρας του Ταντέους Μπρεζίνσκι εργάστηκε ως διπλωμάτης της χώρας του στη ναζιστική Γερμανία ως το 1935, ενώ αργότερα τοποθετήθηκε στην Σοβιετική Ένωση, στα χρόνια της σταλινικής τρομοκρατίας και των δικών της Μόσχας. Όπως είχε δηλώσει σε μια συνέντευξη του ο Ζ. Μπρεζίνσκι, αυτό που διαμόρφωσε την κοσμοεικόνα του ήταν "η ακραία βία που ασκήθηκε εναντίον της Πολωνίας κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, και η οποία με έκανε ακόμα περισσότερο συνειδητοποιημένο πως ένα μεγάλο κομμάτι της παγκόσμιας πολιτικής αποτελεί διαμάχη γύρω από θεμελιώδη ζητήματα". Από τη σκοπιά λοιπόν της βίας που ασκήθηκε στην Πολωνία κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο συμπεραίνουμε πως η οπτική του Μπρεζίνσκι ενδεχομένως μακροσκοπικά να είναι αντιγερμανική και αντιρωσική.

Ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι

 Η μεγάλη σκακιέρα είναι ο χώρος της Ευρασίας, το κέντρο της παγκόσμιας ισχύος. Όποιος ελέγχει την Ευρασία ελέγχει τον κόσμο. Αν θέλει η Αμερική μέσα σ' έναν μεταβαλλόμενο κόσμο να παραμείνει ο κυρίαρχος του κόσμου τότε η γεωστρατηγική της πρέπει να αποσκοπεί στην κυριαρχία στον χώρο της Ευρασίας, εκεί όπου κρίνεται η δική της μοίρα αλλά και αυτή του κόσμου. Για τον Μπρεζίνσκι η Αμερική αποτελεί πρότυπο μίμησης για όλον τον κόσμο γιατί συνδυάζει την πολιτική δημοκρατία με την οικονομική ανάπτυξη, και αυτό το ιδεολογικό μήνυμα που στέλνει η Αμερική μέσω του παραδείγματός της συνιστά ένα άξιο προς μίμηση παράδειγμα. Το ερώτημα που προσπαθεί ο Μπρεζίνσκι να ααπαντήσει είναι πως τα επόμενα χρόνια δεν θα βρεθεί κάποια μεγάλη δύναμη ή συνασπισμός δυνάμεων να αμφισβητήσει την επιτυχημένη ιδεολογικο-πολιτική ηγεμονία της Αμερικής, όχι μόνο για το καλό της Αμερικής αλλά για την ευημερία όλου του κόσμου, διότι στη σκέψη του Μπρεζίνσκι αφού το παράδειγμα της Αμερικής είναι ηθικά σωστό, αυτό θα πρέπει και να κυριαρχεί στον κόσμο: "σε αντίθεση με τις προγενέστερες αυτοκρατορίες, αυτό το ευρύ και πολύπλοκο παγκόσμιο σύστημα δεν είναι μια ιεραρχική πυραμίδα. Μάλλον η Αμερική στέκεται στο κέντρο ενός διαπλεκόμενου σύμπαντος, στο οποίο η εξουσία ασκείται μέσα από συνεχείς διαπραγματεύσεις.....ακόμη κι αυτή η εξουσία απορρέει τελικά από μια μόνο πηγή, συγκεκριμένα την Ουάσιγκτον. Και εκεί πρέπει να παιχτεί το παιχνίδι της εξουσίας και μάλιστα να παιχτεί σύμφωνα με τους εσωτερικούς κανόνες της Αμερικής".
Γεωπολιτικό λάφυρο ορίζεται ο χώρος της Ευρασίας, και η παγκόσμια κυριαρχία της Αμερικής ορίζεται από το πόσο θα διατηρηθεί σ' αυτό το χώρο η υπεροχή της. Ο Μπρεζίνσκι προχωρά στην ανάλυση ενός πλήθους σεναρίων βλέποντας τις σημαντικές χώρες σ' αυτόν τον γεωγραφικό χώρο σαν πεσσούς, προσπαθώντας με διάφορους συνδυασμούς και προβλέποντας τις μελλοντικές κινήσεις να προσανατολίσει την πολιτική της Αμερικής. Από τα πιο χτυπητά παραδείγματα του βιβλίου, που έχει την αξία του στο σήμερα, είναι η αφοριστική διαπίστωση πως "χωρίς την Ουκρανία, η Ρωσία παύει να είναι ευρασιατική αυτοκρατορία". Ο κίνδυνος για τον Μπρεζίνσκι είναι η Ρωσία που δεν έχει πάψει να θυμάται το, υπό διάφορες ιστορικές μορφές,  αυτοκρατορικό της παρελθόν. Η Ουκρανία είναι το κλειδί γι' αυτό. Γράφει συγκεκριμένα: "Αν η Μόσχα ανακτήσει τον έλεγχο της Ουκρανίας, με τον πληθυσμό των 52 εκατομμυρίων, τους σημαντικούς πλουτοπαραγωγικούς πόρους και την πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα, η Ρωσία θα ανακτήσει αυτόματα τις αναγκαίες προϋποθέσεις για να γίνει ισχυρό αυτοκρατορικό κράτος, που θα ενώνει την Ευρώπη και την Ασία. Αν η Ουκρανία έχανε την ανεξαρτησία της, αυτό θα είχε άμεσες συνέπειες για την Κεντρική Ευρώπη, μετασχηματίζοντας την Πολωνία στον γεωπολιτικό άξονα του ανατολικού συνόρου της ενωμένης Ευρώπης". Όσο και αν δεν συμπαθεί κανείς τον πρόεδρο Πούτιν για την αυταρχική στο εσωτερικό πολιτική του (η επιλεκτική χρήση της έννοιας των "ανθρώπινων δικαιωμάτων"  ωστόσο μεταμορφώνει την έννοια αυτή από ηθική κατηγορία σε έννοια με πολεμικό περιεχόμενο), η αποφασιστική πολιτική του στην ανατολική Ουκρανία και την Κριμαία, εκεί όπου κυριαρχεί το ρωσόφωνο στοιχείο, δεν αντιμετωπίστηκε παρά με αμηχανία από τον όχι και τόσο πρόθυμο δυτικό συνασπισμό. Τα όρια της Δύσης είναι στην Ουκρανία, και αυτό το γνωρίζει θαυμάσια ο Μπρεζίνσκι όταν αναφέρει πως "η Ρωσία δεν μπορεί να είναι στην Ευρώπη, αν δεν είναι και η Ουκρανία στην Ευρώπη, ενώ η Ουκρανία μπορεί να είναι στην Ευρώπη, χωρίς να είναι η Ρωσία". Επιθυμεί όμως η Ρωσία να είναι στην Ευρώπη; Αυτό είναι ένα ερώτημα από την απάντηση του οποίου θα καθοριστεί η ισορροπία των δυνάμεων στο όχι και τόσο εγγύς μέλλον. Και ποιός θα είναι ο ρόλος της Γερμανίας, εν σχέσει προς την Αμερική, προκειμένου να απαντηθεί το προηγούμενο ερώτημα; Ο Μπρεζίνκσι αναλύοντας τις ευρωπαϊκές πολιτικές ολοκλήρωσης, τον ρόλο της Γαλλίας και της Γερμανίας καθώς και την αντίληψη που πρέπει να έχει η Αμερική γύρω από το ζήτημα της ευρωπαϊκής ενοποίησης καταλήγει στο συμπέρασμα (γράφοντας, επαναλαμβάνουμε, το 1997) πως "μια Ευρώπη την οποία οικοδομεί και στην οποία ηγείται το Βερολίνο δεν είναι δυνατή. Γι' αυτό το λόγο, η Γερμανία χρειάζεται τη Γαλλία, η Ευρώπη χρειάζεται η γαλλο-γερμανική σύνδεση και η Αμερική δεν μπορεί να επιλέξει μεταξύ της Γερμανίας και της Γαλλίας".
Το ερώτημα που πρέπει να απαντηθεί, επίσης, είναι αν ο κόσμος όπως τον αντιλαμβάνεται υπό Αμερικανική κυριαρχία ο Μπρεζίνκσι είναι ένας κόσμος ασφαλής και δίκαιος. Αν η απάντηση σ' αυτό το ερώτημα είναι θετική, τότε θα πρέπει να προσυπογράψουμε την γεωπολιτική της Αμερικής στο χώρο της Ευρασίας η οποία συνίσταται στη διαμόρφωση "ενός διευρυνόμενου πλαισίου σταθερής γεωπολιτικής συνεργασίας, ενός πλαισίου που αποκρούει την παγκόσμια αναρχία και ταυτοχρόνως καθυστερεί επιτυχώς την εμφάνιση μιας νέας δύναμης που θα αμφσιβητούσε την Αμερική.....αυτοί οι δύο στόχοι είναι αξεχώριστοι από τον ευρύτερο προσδιορισμό του στόχου που έχει η παγκόσμια δέσμευση της Αμερικής, δηλαδή να σφυραλατήσει ένα διαρκές πλαίσιο παγκόσμιας γεωπολιτικής συνεργασίας". Ως η τελευταία ιστορικά υπερδύναμη για τον Μπρεζίνσκι, η Αμερική λοιπόν αναλαμβάνει μια σωτηριολογική αποστολή καλής θέλησης, η οποία αφενός θα διατηρήσει για πολύ καιρό ακόμα την κυρίαρχη θέση της , και από την άλλη να δημιουργήσει ένα γεωπολιτικό πλαίσιο ασφάλειας αναγκάζοντας και τους άλλους γεωπολιτικούς παίκτες στην ανάληψη ευθυνών, συντονισμένοι όμως με την Αμερική.
Στην σκακιέρα του κόσμου, για να κερδίσει κανείς την παρτίδα μερικές φορές απαιτούνται απρόσμενοι ελιγμοί και θυσίες. Για τον Μπρεζίνσκι θυσία θα μπορούσε να είναι η μορφή του έθνους-κράτους. Δεν αναλύει τη σκέψη του περαιτέρω στο σημείο αυτό, αλλά τα όσα λέει είναι αποκαλυπτικά: "Αυτός ο ιστός (που αναπτύσσεται έξω από το παραδοσιακό σύστημα των εθνών-κρατών) τον οποίο υφαίνουν πολυεθνικές εταιρίες, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (από τις οποίες πολλές είναι διεθνικού χαρακτήρα) και επιστημονικές κοινότητες και τον οποίο ενισχύει το Ίντερνετ, δημιουργεί ένα άτυπο παγκόσμιο σύστημα, το οποίο είναι εγγενώς κατάλληλο για πιο θεσμοποιημένη και διευρυμένη παγκόσμια συνεργασία". Αυτός ο ιστός όμως δεν μπορεί να αναπτυχθεί παρά μόνο στα όρια του έθνους-κράτους και ως μοχλός πίεσης περισσότερο μπορεί να χρησιμοποιηθεί, ιδιαίτερα με την ταυτόχρονη επίκληση αφηρημένων αρχών. Ο Μπρεζίνσκι αντιμάχεται την ανάδυση κάποιας νέας κρατικής εξουσίας με αυτοκρατορική μάλιστα αξίωση που θα μπορούσε να αμφισβητήσει τηνν πρωτοκαθεδρία της Αμερικής, η οποία στα δικά του μάτια ενσαρκώνει τον καλοκάγαθο, και μερικές φορές απρόθυμο, ηγεμόνα. Αν αυτή η κυριαρχία εξασφαλίζει την ειρήνη και την ευημερία στον κόσμο, τότε το γεωπολιτικό συμβόλαιο που φέρει την υπογραφή της οφείλει να διατηρηθεί, με την πικρή διαπίστωση πάντως πως "η ιστορική ευκαιρία που έχει η Αμερική, ως πρώτη δύναμη στον κόσμο, είναι περιορισμένης διάρκειας". Σε κάθε περίπτωση οφείλουμε να έχουμε κατά νου τις εναλλακτικές γεωπολιτικές επιλογές, οι οποίες αυτή τη χρονική στιγμή είναι θαμπές και απροσδιόριστες.