Ρίτσαρντ Έβανς: Η έλευση του Τρίτου Ράϊχ

Richard Evans: The Coming of the Third Reich, Penguin 2004

Δεν έχει εξαντληθεί η ιστορική προσέγγιση και η καταγραφή των γεγονότων που οδήγησαν στη μία από τις δύο λαίλαπες της ανθρωπότητας στον 20ο αιώνα, σ' αυτή της ναζιστικής Γερμανίας; Όσο υπάρχουν συνθέσεις σαν κι αυτή του Άγγλου ιστορικού Ρίτσαρντ Έβανς, η απάντηση είναι κατηγορηματικά όχι. Οι συνθετικές μελέτες μιας ολόκληρης περιόδου είναι κατ' αρχάς έργο κοπιώδες και απαιτητικό προκειμένου να τιθασευτεί όλο το υλικό της βιβλιογραφίας, που στην περίπτωση της τριλογίας του Έβανς εκτείνεται σε δεκάδες σελίδες.

Μια τέτοια συνθετική μελέτη, αν και ξεπερασμένη, ήταν "Η άνοδος και η πτώση του Τρίτου Ράϊχ" του Γουίλλιαμ Σίρερ, ενώ η πιο πρόσφατη του Ίαν Κέρσοου επικεντρώνεται περισσότερο στο πρόσωπο του Χίτλερ, γράφοντας την βιογραφία του δικτάτορα παρά αναλύοντας σε βάθος την ιστορική εξέλιξη και τη δομή του Τρίτου Ράϊχ όπως το επιχειρεί ο καθηγητής σύγχρονης ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ Ρίτσαρντ Έβανς. Ήδη από την εισαγωγή του πρώτου αυτού τόμου ο Έβανς προειδοποιεί για την διαφορετική μεθοδολογική προσέγγιση που είχαν επιχειρήσει κάποιοι ιστορικοί για την ερμηνεία της ανόδου του ναζιστικού φαινομένου, αλλά όπως αναφέρει "πρέπει να διεισδύσουμε στο νου των ίδιων των ναζί" για να τους κατανοήσουμε, ένα εντελώς ιδιαίτερο και μοναδικό ιστορικό φαινόμενο που δεν είχε όμοιο του, ακόμα και αν την ίδια εποχή ο κόκκινος τρόμος βασίλευε στη Σοβιετική Ένωση- ο Έβανς επισημαίνει τη μοναδικότητα του ναζισμού και η κατανόηση του ως ιστορικού φαινομένου ανάγεται ως βασικός σκοπός της ιστορικής του έρευνας.

Ρίτσαρντ Έβανς

Αναλύοντας τις γερμανικές ιστορικές ιδιαιτερότητες από το 1871 ως το 1914, ο Έβανς επισημαίνει πως το συνταγματικό καθεστώς του Μπίσμαρκ δεν περιείχε καμιά "διακήρυξη αρχών για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες", ένα γεγονός που είναι ιστορικά δικαιολογημένο καθώς το Ράϊχ δημιουργήθηκε χάρη στη στρατιωτική δύναμη και την στρατιωτική δράση, με συνέπεια να νομιμοποιηθεί η χρήση της βίας και της δύναμης προς εξυπηρέτηση πολιτικών στόχων.Ενδημικές ταυτόχρονα την περίοδο αυτή ήταν οι τάσεις εθνικισμού, ρατσισμού και φανατικού αντισημιτισμού. Το σημείο καμπής της γερμανικής ιστορίας όμως στον 20ο αιώνα ήταν η ήττα στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, μια ήττα που ποτέ δεν πίστεψαν οι Γερμανοί πως ήρθε στο πεδίο των μαχών αλλά γερά εδραιωμένη στο συλλογικό εθνικό ασυνείδητο ήταν η θεωρία της πισώπλατης μαχαιριάς του εσωτερικού εχθρού. Βαθιά σημάδια όμως άφησε και η αποτυχημένη σοσιαλιστική επανάσταση των σπαρτακιστών τον Ιανουάριο 1919 που διαίρεσε ακόμα πιο βαθιά την γερμανική κοινωνία και πολιτική τάξη ανάμεσα στους εθνικιστές και στους κομμουνιστές.  Το βιβλίο όσο προχωρεί κανείς στην ανάγνωση του γίνεται όλο και πιο σκοτεινό, η ιστορία είναι γνωστή αλλά η συστηματική καταγραφή των γεγονότων ίσαμε την άνοδο του Χίτλερ, η οποία δεν ήταν προδιαγεγραμμένη επιμένει ο Έβανς δημιουργεί συναισθήματα φόβου και τρόμου ακόμα και σήμερα- πώς είναι δυνατό αυτό το έθνος με την απίστευτη συνεισφορά σε κάθε τομέα του πολιτισμού να οδηγήσει εαυτόν και όλο τον κόσμο στην αφάνεια και την καταστροφή και μάλιστα αναδεικνύοντας τον Χίτλερ με δημοκρατικές διαδικασίες πρώτο κόμμα το 1933; Ο Έβανς προσφέρει κάποια συμπεράσματα που αξίζει να αναφερθούν: "Οι ρίζες της επιτυχίας των Ναζί βρίσκονταν στην αποτυχία του γερμανικού πολιτικού συστήματος να δημιουργήσει ένα βιώσιμο, εθνικό συντηρητικό κόμμα που θα ένωνε τόσο τους Καθολικούς όσο και τους Προτεστάντες στα δεξιά (σημαντικές είναι οι αναλύσεις του Έβανς για τη διαφορετική εκλογική συμπεριφορά των δύο αυτών κυρίαρχων εκκλησιαστικών δογμάτων), στην ιστορική αδυναμία του γερμανικού φιλελευθερισμού, στην πικρή μνησικακία σχεδόν όλων των Γερμανών για την ήττα στον πόλεμο και τους σκληρούς όρους της Συνθήκης των Βερσαλλιών, στον φόβο και στην έλλειψη προσανατολισμού που προκλήθηκε σε πολλούς Γερμανούς της μεσαίας τάξης από τον κοινωνικό και πολιτισμικό μοντερνισμό των χρόνων της Βαϊμάρης, και τον υπερπληθωρισμό του 1923". Ο ναζισμός δεν ήταν μονάχα ένα πολιτικό κίνημα, έστω ένα κίνημα διαμαρτυρίας που γεννήθηκε και ανδρώθηκε από τα προηγούμενα γεγονότα. Ήταν συγχρόνως ένα κίνημα που επιδίωκε να δημιουργήσει έναν καινούργιο κόσμο, έναν καινούργιο άνθρωπο, μια νέα ανθρώπινη φύση, ότι ακριβώς επιδίωκε για τους δικούς του λόγους να δημιουργήσει ο σοβιετικός σταλινισμός. Η κοσμοϊστορική αποστολή που αντιλαμβανόταν για τον εαυτό του ο Ναζισμός έφθανε στο σημείο, λέει ο Έβανς, στην καταστροφή του έργου της Γαλλικής Επανάστασης και στο "γύρισμα προς τα πίσω των δεικτών του ρολογιού, με την πολιτική έννοια του όρου, πολύ περισσότερο πίσω: στα πρώτα χρόνια του Μεσαίωνα.....Η Ναζιστική Επανάσταση έμελλε να είναι η κοσμοϊστορικών διαστάσεων άρνηση της Γαλλικής Επανάστασης, όχι η ιστορική της εκπλήρωση". Βασικό λοιπόν στοιχείο για τη ναζιστική κοσμοεικόνα δεν ήταν μονάχα η κατάληψη της πολιτικής εξουσίας, αλλά το αναποδογύρισμα όλων των επιτευγμάτων της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης στο ιδεολογικό και πολιτιστικό επίπεδο. Ο Ναζισμός ως κοσμοθεωρία ήταν μια συνολική απάντηση στα δομικά προβλήματα της γερμανικής κοινωνίας μετά το 1918 στη βάση της έννοιας της φυλής, της κουλτούρας και της ιδεολογίας. Ο πρώτος τόμος της τριλογίας του Ρίτσαρντ Έβανς που διαβάζεται απνευστί σαν πολιτικό θρίλερ εκδόθηκε και στα ελληνικά από τις εκδόσεις "Αλεξάνδρεια"

σε μια ιδιαίτερα πολυτελή έκδοση και σε πολύ καλή μετάφραση από τον Κώστα Αντύπα και επιμέλεια Κώστα Λιβιεράτου.