Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόϋμαν: Μίλενα από την Πράγα

Εκδόσεις Κίχλη 2015 (Μετάφραση: Τούλα Σιετή)

Η στρατοπεδική λογοτεχνία έχει δώσει μνημεία λόγου και αλήθειας στην ανθρωπότητα που αποκάλυψαν την φρίκη των δύο ολοκληρωτισμών του 20ου αιώνα,  του ναζισμού και του σταλινισμού: Σολζενίτσιν, Σαλάμοφ, Λέβι, αλλά και άλλοι ελάσσονες συγγραφείς που κατέθεσαν μαρτυρία αλήθειας για τα δεινά του ανθρώπου από τις ολοκληρωτικές ιδεολογίες. 

Η Μ.Μ. Νόϋμαν ίσως δεν ανήκει, λογοτεχνικά μιλώντας, στη χορεία των μεγάλων συγγραφέων, αλλά το έργο της δεν υστερεί σε πάθος ή αντικειμενικότητα, έχει όμως μια ιδιαιτερότητα: δίχως την παρουσία της Μίλενα Γιέσενσκα ίσως να μην γραφόταν, διότι είναι η μορφή της Μίλενα αυτή που συνέχει τη γραφή της Νόϋμαν, η προσωπικότητα της, η ζωή της, τα έργα και οι ιδέες της.  Η Νόϋμαν περιγράφει δίχως λογοτεχνικές φιοριτούρες την ζωή της Μίλενα όπως τη γνώρισε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης για γυναίκες στο Ράβενσμπρουκ, από τον Οκτώβριο του 1940 ως τον θάνατο της Μίλενα το 1944.  Η καταγραφή της ζωής της Μίλενα θυμίζει  συναξάρι αγίου. Δεν είναι υπερβολική η διαπίστωση αυτή καθώς η Τσέχα φυλακισμένη εκφράζει στο έπακρο της δυνατότητες του ανθρώπου για το αγαθό, και μ' αυτή την έννοια έχει υπερβεί τα όρια που έθεταν οι περιορισμοί του περιβάλλοντός της. Η ατίθαση προσωπικότητα της φαινόταν από πολύ νωρίς, από την παιδική και εφηβική ηλικία της στην Πράγα όπου μεγάλωσε υπό τη δεσποτική μορφή ενός αυστηρού πατέρα. Στη συνέχεια ακολουθεί ένας δυστυχισμένος γάμος, αλλά γι' αυτό που θα θυμούνται άπαντες τη Μίλενα ως την αιωνιότητα είναι η σχέση της με τον Φραντς Κάφκα που αποτυπώθηκε σε δεκάδες επιστολές που αντάλλαξαν στη δεκαετία του 1920. Μόνο γι' αυτό θα άξιζε να μνημονεύεται το όνομά της εις τους αιώνες, ακόμα και αν δεν υπήρχε η καταγραφή της Νόϋμαν για τα έργα της στο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η νεκρολογία της Μίλενα για τον Κάφκα ξεχειλίζει από τρυφερότητα: "Ήταν συνεσταλμένος, φοβισμένος, ήπιος και καλός, αλλά τα βιβλία του ήταν σκληρά και οδυνηρά. Έβλεπε τον κόσμο γεμάτο αόρατους δαίμονες που αντιμάχονταν και αφάνιζαν τον ανυπεράσπιστο άνθρωπο. Ήταν διορατικός και τόσο σοφός, που δεν μπορούσε να ζήσει, και τόσο αδύναμος, που δεν μπορούσε να παλέψει".

Αν ο Κάφκα σημάδεψε τη ζωή της Μίλενα, η Μίλενα σημάδεψε τη ζωή της Γερμανίδας Μαργκαρέτε Μπούμπερ Νόϋμαν η οποία βρέθηκε κι αυτή φυλακισμένη στο ίδιο κάτεργο μαζί της. Διαβάζοντας την περιγραφή κάποιων γεγονότων στο στρατόπεδο φαίνεται, κι αυτό αποδεικνύεται και από άλλες αντίστοιχες περιγραφές (οι "Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων" του Ντοστογιέφσκι είναι χαρακτηριστικές) πως γίνεται να συνυπάρχουν το καλό και το κακό και το πρώτο να ακτινοβολεί τόσο ώστε η αλήθεια του να μην μπορεί να κρυφτεί ποτέ και να φανερώνεται ως παράδειγμα στον κόσμο, ακόμα και στις συνθήκες της απόλυτης πνευματικής και ψυχικής κατάπτωσης που σημαίνει η ζωή σ' ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Η Νόϋμαν αναδεικνύει την ψυχική ανωτερότητα της Μίλενα, τον τρόπο που συμπαραστεκόταν στις άλλες κρατούμενες, στην απόλυτη καθαρότητα της συνείδησης της η οποία διέσωσε την ανθρώπινη υπόσταση. Η Νόϋμαν προβαίνει σε μια σωστή παρατήρηση, εμπειρικά διαπιστωμένη: "Χαρακτηριστικό γνώρισμα κάθε δικατορίας κι ένα από τα φοβερότερα εγκλήματα που διαπράττει είναι πως μεταμορφώνει άκακους, κοινούς ανθρώπους σε όργανά της κι έπειτα τους διαφθείρει συστηματικά". Απ' αυτή την μεταμόρφωση όμως διέφυγε η Μίλενα, κι αυτό μας κάνει να ελπίζουμε πως δεν έχει καθολική ισχύ η διαβολική εξουσία αλλά μονάχα εκεί και όσο της επιτρέπεται να δρα. Η Μίλενα διέφυγε από τη διαβολική μεθόδευση διότι "ήταν φανατική σ' όλους τους τομείς της ζωής, τον έρωτα, τη φιλία, τη φροντίδα των άλλων, τη δικαιοσύνη". Αυτά τα στοιχεία συνθέτουν την προσωπικότητα ενός αγίου. 

Βέβαια ο Κάφκα το είχε προβλέψει αυτό: "Πόσο βαθιά φτάνει η σοβαρότητα και η δύναμή σου! (Γράμμα από την Πράγα, Σεπτέμβριος 1920). Μπορούσε να την κατανοήσει γιατί είχαν κοινότητα πνεύματος και ψυχής.