Έρικ Χομπσμπάουμ: Πως να αλλάξουμε τον κόσμο

Μπορεί ο μαρξισμός ν' αλλάξει τον κόσμο; Μονάχα αν τον δει κανείς σαν εγκόσμια θρησκεία, όπως έγινε αυτό στη διάρκεια του περασμένου αιώνα, μια οργανωμένη θρησκεία με δικό της ιερατείο και πιστούς που συνήθως εγκληματούσαν κατά όσων θεωρούσαν ανταγωνιστές και αντιπάλους τους. Ο Έρικ Χομπσμπάουμ, αυτός ο διαπρεπής ιστορικός και αμετανόητος μαρξιστής, συγκεντρώνει σ' αυτόν τον τόμο διάφορα δοκίμια που περιστρέφονται γύρω από πτυχές της μαρξιστικής ιστορίας και θεωρίας. Ο Χομπσμπάουμ είναι έντιμος όσον αφορά τους στόχους που επιδιώκει από την μαρξιστική ανάλυση: "Δεν μπορούμε να προβλέψουμε τις λύσεις των προβλημάτων που αντιμετωπίζει ο κόσμος μας στον 21ο αιώνα. Ωστόσο, για να μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα υπάρξουν λύσεις, οφείλουμε να θέσουμε τα ερωτήματα που έθεσε ο Μαρξ, ακόμη κι αν δεν θέλουμε να δεχτούμε τις απαντήσεις που έδωσαν οι μαθητές του".

Το βιβλίο διαβάζεται ως μια ιστορία του μαρξισμού του Μαρξ και του Ένγκελς- ελάχιστα επικεντρώνεται στους επιγόνους του, ή σε όσους αργότερα θεωρήθηκαν οι ίδιοι ως μαρξιστές. Υπ' αυτή την έννοια, δεν πρόκειται για μια κριτική ιστορία του μαρξισμού, η οποία αναπόφευκτα θα οδηγούσε στην καταδίκη του ακόμα και ως επιστημονικό εργαλείο, όπως το επιχείρησε ο Λέσεκ Κολακόφσκυ στο μνημειώδες έργο του "Main Currents of Marxism", αμετάφραστο, και όχι τυχαία, στα ελληνικά, όπου ανατέμνει με δεξιοτεχνία τις αντιφάσεις και τα προβλήματα του μαρξισμού. Αλλά και ο Χομπσμπάουμ, παρά την τοποθέτηση του στο μαρξιστικό στρατόπεδο, είναι έντιμος αναγνωρίζοντας στον μαρξισμό του Μαρξ και του Ένγκελς μια μέθοδο σκέψης και όχι ένα κλειδί με το οποίο ανοίγει κάθε σκοτεινό δωμάτιο της ιστορίας. Σημειώνει δηλαδή: "Όλα αυτά καθιστούν αδύνατο να αντλήσουμε από τα κλασικά γραπτά οτιδήποτε που θα μοιάζει με εγχειρίδιο οδηγιών στρατηγικής και τακτικής, επικίνδυνα ακόμη και να χρησιμοποιηθούν ως αμετάκλητες αποφάνσεις, ενώ ποτέ δεν είχαν χρησιμοποιηθεί έτσι".

Και ενώ ισχυρίζεται αυτά, βλέπει τον Μαρξ περισσότερο ως κοινωνικό προφήτη παρά ως έναν επιστήμονα που από τα εμπειρικά δεδομένα που συλλέγει καταλήγει σε κάποιο γενικό συμπέρασμα, μέχρι αυτό να διαψευστεί από νέα δεδομένα. Ο Χομπσμπάουμ βλέπει στο "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος" μια φιλοσοφική θέση η οποία μετά βίας μπορεί να κρύψει την μεταφυσική της διάσταση ως ερμηνεία της ιστορίας υπό την προοπτική των εσχάτων: "Ο σκοπός του κομμουνισμού που υιοθετήθηκε πριν ο Μαρξ γίνει "μαρξιστής" δεν προέκυψε από την ανάλυση της φύσης και της ανάπτυξης του καπιταλισμού, αλλά από ένα φιλοσοφικό-όντως εσχατολογικό- επιχείρημα για την ανθρώπινη φύση και το ανθρώπινο πεπρωμένο". Το προλεταριάτο ως φορέας απελευθέρωσης των ανθρώπων, το νεανικό όραμα του Μαρξ που δεν το εγκατέλειψε ούτε και στην ώριμη ηλικία του αλλά το περιέβαλε με την επιστημοσύνη που αποπνέει το "Κεφάλαιο" και τα μεταγενέστερα έργα του.

Η στράτευση στον μαρξισμό υπήρξε αναγκαστικά υπαρξιακή επιλογή κατά τη διάρκεια της ανόδου του φασισμού και του ναζισμού. Τότε στρατεύτηκαν οι εκλεκτότεροι διανοούμενοι που αναζητούσαν από κάπου να πιαστούν προκειμένου να επιβιώσουν πνευματικά και ο μαρξισμός αποτέλεσε γι' αυτούς την τελευταία ενδεδειγμένη λύση εφόσον ήταν ακόμη άγνωστη, ή έτσι ήθελαν όλοι να νομίζουν, η κατάσταση στο εσωτερικό της Σοβιετικής Ένωσης. Το όπιο των διανοουμένων εκείνη την εποχή έμοιαζε με παιδικό σιρόπι που πινόταν ευχάριστα. Όμως, λέει ο Χομπσμπάουμ, "όσοι επέζησαν , συχνά απογοητεύτηκαν". Η κριτική ιστορία του μαρξισμού γράφτηκε από αυτούς κυρίως που έζησαν την προοπτική ενός άλλου κόσμου, στη θεωρία τουλάχιστον, για να οδηγηθούν στην αποστράτευση επειδή ήσαν έντιμοι. Όσοι επέμειναν, σημαίνει ότι δεν ενηλικιώθηκαν ποτέ.

Τα σημαντικότερα κείμενα του βιβλίου βρίσκονται προς το τέλος όπου ο Έρικ Χομπσμπάουμ προβαίνει σε μια επισκόπηση του μαρξισμού τα τελευταία χρόνια, αναζητώντας τα αίτια για την παγκόσμια υποχώρηση του.  Όσο υπάρχει η πολιτική, δηλαδή όσο υπάρχει ο άνθρωπος που μπορεί να σκέπτεται εναλλακτικούς τρόπους οργάνωσης του βίου του, ο μαρξισμός θα παραμείνει ένα αναγκαίο εργαλείο σκέψης που, αν δεν θέλει να μουσειοποιηθεί, οφείλει να ανανεώνεται πετώντας μακριά τη μεταφυσική χροιά του. Ο Χομπσμπάουμ αναγνωρίζει στον μαρξισμό ότι έθεσε τον καπιταλισμό όχι ως απάντηση αλλά ως ερώτημα. Είναι δυνατό όμως σε μια θεωρία που επιθυμεί να είναι περιεκτική να μην μπαίνει στον πειρασμό της έκφρασης απαντήσεως; Ο Βρετανός ιστορικός είναι θετικός σ' αυτό το σημείο καθώς λέει πως ναι μεν "ένα συστηματικό εναλλακτικό σύστημα μπορεί να μην είναι στον ορίζοντα, αλλά το ενδεχόμενο διάλυσης, ακόμη και της κατάρρευσης του υπάρχοντος συστήματος δεν πρέπει πλέον να αποκλείεται".  Για όλα αυτά τα προβλήματα που προκύπτουν, και εδώ ο Χομπσμπάουμ είναι αρκετά διαυγής αφού κάνει αναφορές στην εθνικιστική, θρησκευτική δημαγωγία της Δεξιάς σε χώρες της ανατολικής Ευρώπης που την βλέπουμε σήμερα μπροστά μας, μας καλεί να πάρουμε στα σοβαρά υπόψη μας τον Μαρξ. Φυσικά, αυτό θα γίνει. Αλλά ο Μαρξ είναι μόνο μία από τις εναλλακτικές απαντήσεις που διαθέτουμε- αν από κάτι σωθήκαμε, είναι αυτή η μονοδιάστατη μονολιθική ερμηνευτική που έβλεπε στα κείμενα ενός μεγάλου στοχαστή τη λύση στην κοινωνική ανισότητα και εκμετάλλευση.