Τσέσλαβ Μίλος: Το αιχμάλωτο πνεύμα

Αγαπημένη κατηγορία βιβλίων όλα τα αντικομμουνιστικά, αντισταλινικά συγγράμματα, όλα αυτά που ξεμπροστιάζουν, ξεσκεπάζουν και αποκαλύπτουν τη θηριωδία του σοβιετικού μοντέλου εξουσίας, γραμμένα ιδίως από αυτόπτες μάρτυρες που είδαν, έπαθαν, και γι' αυτό και μαρτυρούν. Τουλάχιστον αυτοί που πρόλαβαν και έγραψαν όσα έζησαν, γιατί εκατομμύρια άλλοι ενώ θα μπορούσαν να γράψουν και να μιλήσουν δεν τα κατάφεραν, καθώς θυσία έγιναν στο βωμό της κομμουνιστικής ουτοπίας. Γι' αυτό και αυτά τα βιβλία, σαν του Μίλος, του Σολτζενίτσιν, του Σαλάμοφ, του Καίστλερ και τόσων άλλων λειτουργούν σαν μνημόσυνα των αθώων θυμάτων του λενινισμού-σταλινισμού.
Από την εισαγωγή του βιβλίου του, ο Μίλος θέτει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κυκλοφόρησε στην δυτική Ευρώπη: "Το βιβλίο αυτό γράφτηκε στο Παρίσι το 1951-52, την εποχή όπου η πλειονότητα των Γάλλων διανοουμένων ένιωθαν απέχθεια για την εξάρτηση της χώρας τους από την αμερικάνικη βοήθεια και εναπόθεταν τις ελπίδες τους στον καινούργιο κόσμο στην Ανατολή, τον οποίο κυβερνούσε ένας ηγέτης ασύγκριτης σοφίας και αρετής- ο Στάλιν". Αυτό είναι το πλαίσιο, και όλοι φανταζόμαστε ποια θα υπήρξε η υποδοχή του βιβλίου από αυτή την λαίλαπα της πνευματικής ζωής και σκέψης που συνιστούσε τότε, και ορισμένες φορές και σήμερα, η γαλλική ιντελλιγκέντσια, δηλαδή τύποι σαν τον Σαρτρ, τον Αραγκόν και άλλων  δήθεν στοχαστών. Απ' αυτή την χορεία αγυρτών ο Μίλος ξεχωρίζει τον Αλμπέρ Καμύ ο οποίος διέκρινε από νωρίς τη φύση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και μάλιστα είχε κάνει μνεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης ως θεμέλιου λίθου του σταλινικού καθεστώτος, αλλά όπως λέει ο Μίλος όλοι αυτοί εξοστρακίστηκαν από τους συναδέλφους τους για την τόλμη που είχαν να μιλήσουν κατά του κόκκινου τρόμου.

Το αιχμάλωτο πνεύμα είναι το ανθρώπινο πνεύμα τον καιρό του σταλινισμού. Ο Μίλος περιγράφει διάφορους τύπους ανθρώπων που δραστηριοποιήθηκαν την εποχή του Στάλιν στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης όπου κυριαρχούσε η μονολιθική σκέψη, ανθρώπους οι οποίοι , όπως αναφέρει, "υπήρξαν θύματα μιας ιστορικής κατάστασης". Παρατηρήσεις που σήμερα φαίνονται κοινότυπες, την εποχή που γράφτηκαν ακούγονταν παράταιρες: "Το μοναδικό σύστημα σκέψης στο οποίο έχει πρόσβαση ο άνθρωπος της ανατολικής Ευρώπης είναι ο διαλεκτικός υλισμός.....Η προπαγάνδα την οποία υφίσταται, επιδιώκει με κάθε τρόπο να αποδείξει πως ο Ναζισμός και ο Αμερικανισμός είναι ταυτόσημα με την έννοια πως είναι προϊόντα των ίδιων οικονομικών συνθηκών". Εξισώνει ο Μίλος Ναζισμό και Κομμουνισμό στο πεδίο του ποινικού δικαίου κάθε στρατοπέδου, με την έννοια πως εξαλείφουν τα σύνορα ανάμεσα στις ποινικές και τις μη ποινικές πράξεις- μ' αυτή την έννοια κάθε αντίθετη άποψη ενάντια στη φύση των καθεστώτων αυτών τιμωρούνταν με τις βαρύτερες ποινές, σαν να είχε υποπέσει ο θύτης σε κοινό έγκλημα. Ο Μίλος περιγράφει την διαστροφή της σκέψης στα σταλινικά καθεστώτα που προέκυψε από τον βιασμό που υπέστη από την αντιστροφή των όρων με τους οποίους ερμηνεύεται η πραγματικότητα. Χρησιμοποιεί όρους παρμένους από την θεολογία για να εξηγήσει τον φανατισμό των υπέρμαχων τούτης της κοσμοθεωρίας: "το γενικό ηθικό ιδεώδες της Νέας Πίστης είναι πουριτανικό". Οχυρωμένοι πίσω από τα δόγματα πίστης τους, οι νέοι πιστοί των καθεστώτων μιλούν με μια γλώσσα που είναι μεν ξύλινη αλλά ταυτόχρονα τελετουργική: "Αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι είπε κάποιος αλλά τι ήθελε να πει". Ο Μίλος ως Πολωνός απεχθάνεται τους Ρώσους και την ρωσική νοοτροπία που την χαρακτηρίζει οπισθοδρομική και προμοντέρνα, θρηνώντας για την επιβολή της σε χώρες με προηγμένη κουλτούρα σαν την πολωνική: "Ο ρωσικού τύπου διαλεκτικός υλισμός δεν είναι τίποτε άλλο από εκχυδαϊσμένη στο τετράγωνο επιστήμη του 19ου αιώνα". Η ανατολικού τύπου δεσποτεία που επιβλήθηκε στη χώρα του Μίλος και στις υπόλοιπες χώρες της ανατολικής Ευρώπης απεικονίζεται με θεολογικούς όρους ως μια καινούργια Πίστη: "Με τον δικό του τρόπο, το Κόμμα είναι επίσης μια εκκλησία. Η επί γης δικτατορία του και ο μετασχηματισμός του ανθρώπινου είδους εκ μέρους του εξαρτάται από την επιτυχία με την οποία θα διοχετεύσει τις ανορθολογικές ανθρώπινες ορμές προκειμένου να τις χρησιμοποιήσει για τους δικούς του σκοπούς". Μ' αυτή την έννοια η σταλινική ιδεολογία επιδίωκε μια πνευματική μεταμόρφωση του ανθρώπου, μια αλλαγή όχι μονάχα της κοινωνίας αλλά και της φύσης του ανθρώπου.Αυτό όμως μπορούσε να επιτευχθεί μονάχα με την βοήθεια του τρόμου και του φόβου: "Όταν κανείς αντιληφθεί το ζήτημα σε λογική βάση, είναι ολοφάνερο πως ο πνευματικός τρόπος αποτελεί ΄μια αρχή του Λενινισμού-Σταλινισμού την οποία δεν μπορεί ποτέ να εγκαταλείψει, ακόμη κι αν θριάμβευε σε πλανητικό επίπεδο".
Βιβλία σαν κι αυτά του Μίλος θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό ανάγνωσμα. Οποιοσδήποτε παρατηρεί ολοκληρωτικές συμπεριφορές σε φίλους ή γνωστούς, είναι πρέπον να τους χορηγεί πνευματική τροφή, σαν κι αυτή του Μίλος ή άλλων παρόμοιων συγγραφέων, εν είδει πνευματικών φαρμάκων προκειμένου να αποτινάξουν από πάνω τους κάθε ψήγμα ουτοπικής σκόνης. Ας μην μας προβληματίζει ο αντιρωσικός τόνος της σκέψης του Μίλος. Ιδιαίτερα σήμερα που πολλοί θεωρούν μεγάλο ηγέτη τον Πούτιν, ας έχουν υπόψη πως η νοοτροπία του αιχμάλωτου πνεύματος δεν έφυγε ποτέ από την ρωσική ψυχή, αλλά διαποτίζει ίσαμε σήμερα την ρωσική αντίληψη του κόσμου που δεν έχει κοινό έδαφος με την δυτική σκέψη- ήδη στην εποχή του ο Τολστόι, όπως παρατηρεί ο Μίλος, εκφραζόταν αρνητικά, δηλαδή πουριτανικά, για το δυτικό πνεύμα που δημιούργησε έργα όπως του Σαίξπηρ ή του γαλλικού ρεύματος του ιμπρεσσιονισμού. Είναι πάντα επίκαιρη η εγρήγορση έναντι των διαδικασιών εκείνων που δημιουργούν την αιχμάλωτη σκέψη.