Ίντιθ Γουόρτον: Τα χρόνια της αθωότητας

Στο μυθιστόρημα αυτό της Ίντιθ Γουόρτον κυριαρχεί η απόλυτη λεπτομέρεια: η λεπτομέρεια στην περιγραφή των συναισθημάτων και κάθε είδους απόχρωσης των κινήσεων της καρδιάς των βασικών πρωταγωνιστών, η λεπτομέρεια στην περιγραφή των αντικειμένων, ρούχων, επίπλων, σκηνικών, που κι αυτά ακόμη συμμετέχουν στην διάπλαση του χαρακτήρα των χαρακτήρων και που τόσο όμορφα και παραστατικά απέδωσε η μεταφράστρια Έφη Φρυδά.

Στο βιβλίο κυριαρχούν οι υπαινιγμοί. Είναι η εποχή των αρχών της δεκαετίας του 1920, στη Νέα Υόρκη, όπου οι ανώτερες τάξεις διαπνέονταν από τα ιδανικά της αριστοκρατικής νοοτροπίας της Αμερικής, ένα κύκλος ανθρώπων οι οποίοι ζούσαν "σε μια ατμόσφαιρα φτιαγμένη από αμυδρούς υπαινιγμούς και ανέκφραστες ευαισθησίες". Ένα τρίγωνο ερωτικό αναπτύσσεται σ' αυτόν τον κόσμο, αυτό μεταξύ του Νιούλαντ Άρτσερ και της επίσημης μνηστής του Μέι Ουέλαντ και της ξαδέλφης της και σε κατάσταση διάστασης με τον σύζυγο της Κόμησσας Ολένσκα, η οποία είναι και η αληθινή πρωταγωνίστρια του βιβλίου. Αυτή εκφράζει, με τη στάση της απέναντι στη ζωή, κάτι διαφορετικό, ίσως επαναστατικό για την εποχή των υπαινιγμών και των παγιωμένων καθώς πρέπει αντιλήψεων: "η περίπτωση της Κόμησσας Ολένσκα είχε αναστατώσει πολλές παγιωμένες πεποιθήσεις, τις είχε επικίνδυνα μετατοπίσει επικίνδυνα μες το νου του". Το σκάνδαλο της Έλεν Ολένσκα ήταν πως διεκδίκησε την ελευθερία της από το σύζυγο της, διεκδίκησε τη δυνατότητα να μην υποκρίνεται μέσα σε έναν γάμο που όσα προνόμια κοινωνικά και οικονομικά κι αν της πρόσφερε δεν την εξέφραζε πια, κι αυτό ήταν κάτι που η βαθιά συντηρητική εποχή της δεν μπορούσε να το ανεκτεί γι' αυτό και εκφράζεται όταν αναφέρεται σ' αυτήν με την φράση "η καημένη Κόμησσα Ολένσκα". Ο ατομικισμός της Ολένσκα, η διεκδίκηση του εαυτού, είναι εξεγερτική πράξη για την εποχή: "Της μόδας! Όλοι δίνετε τόση σημασία σ' αυτό; Γιατί να μη δημιουργεί ο καθένας τη δική του μόδα; Αλλά απ' ό,τι φαίνεται εγώ έζησα πολύ ανεξάρτητη". Έτσι λοιπόν από τη μεριά η Γουόρτον απεικονίζει τη νοοτροπία των χρόνων της αθωότητας, όπου οι άνθρωποι της κλειστής αριστοκρατικής κοινωνίας απέκρυβαν τα συναισθήματα και τις βαθύτερες σκέψεις και επιθυμίες τους, έναν κόσμο που εκφράζει η μνηστή του Νιούλαντ, η Μέι , μια αθωότητα "που σφραγίζει το νου ενάντια στη φαντασία και την καρδιά ενάντια στην εμπειρία". Σ' αυτούς τους δύο διαφορετικούς κόσμους, και στο μεταίχμιο αυτών, θα κινηθεί η ζωή και η επιθυμία του Νιούλαντ. Αμφιταλαντευόμενος ανάμεσα στην τακτοποιημένη ζωή που προσφέρει ο γάμος με τη Μέι, και την σφοδρή επιθυμία του για ένα βλέμμα, ένα φιλί, μια σχέση με την Κόμησσα των λογισμών του η οποία εκφράζει την διαφορά του πάθους έναντι της άνευρης λογικής.

Το βιβλίο δεν είναι ένα προχειρογραμμένο ρομάντζο, ούτε ένα αρχαϊκό άρλεκιν. Η ένταση των συναισθημάτων που αποπνέει θεμελιώνεται στη δεξιοτεχνία της Γουόρτον να μην δίνει εύκολες λύσεις στις επιθυμίες των ηρώων της, ούτε να ικανοποιεί την προσμονή των αναγνωστών της, τότε και σήμερα, οι δύο κρυφοί εραστές να ζήσουν μαζί ολοκληρώνοντας με ένα happy end την περιδίνηση τους από αγκαλιά σε αγκαλιά. Ο Νιούλαντ, που φαίνεται να ανακαλύπτει την αληθινή του φύση κοντά την Κόμησσα Ολένσκα, της προτείνει την οριστική ρήξη με το παρόν, αλλά αυτή η πρότασή του δεν είναι πειστική καθώς έχει κατά νου μάλλον έναν ιδεατό κόσμο παρά την σκληρή πραγματικότητα που έχει βιώσει η Κόμησσα που αν και εκ φύσεως επαναστάτρια, τον προσγειώνει στην πραγματικότητα: "δηλαδή, αυτό που σκέφτεσαι είναι να ζήσω μαζί σου ως ερωμένη σου....αφού δεν μπορώ να είμαι η σύζυγος σου;" Η Κόμησσα Ολένσκα που ήξερε ν' αγαπά αληθινά θα προσδιορίσει το "εμείς" της σχέσης της με τον Νιούλαντ στη γη και όχι στα σύννεφα, διατηρώντας στη μνήμη της την αγάπη της για κείνον με ένα διαφορετικό σχέδιο απ' αυτό που σκεφτόταν ο Νιούλαντ: "είμαστε κοντά ο ένας στον άλλο μόνο αν μείνουμε μακριά". Στο μεταίχμιο των δύο ζωών που είχε να επιλέξει ο Νιούλαντ, η Κόμησσα θα προτείνει και θα επιλέξει για κείνον τη μόνη αληθινή οδό που διατηρούσε την σκέψη της αγάπης ζωντανή. Ήταν ακόμη νωρίς να επιλεγεί, εκείνη την εποχή, σ' αυτήν την κοινωνία, κάτι διαφορετικό γιατί είχε φροντίσει αυτή η κοινωνία ν' αφαιρέσει το αίμα, όπως τόσο παραστατικά λέει ο Γουόρτον, από τη ζωή. Κι έτσι με τον χωρισμό σώθηκε η αγάπη αλλά διατηρήθηκε η τάξη. Είναι , όμως, αυτό κάτι αρνητικό; Αν η οπτική του αναγνώστη, της εποχής εκείνης που έγραφε ο Γουόρτον και του σύγχρονου, ορίζεται από την ταύτιση συναισθημάτων και πραγματικότητας τότε αναμφισβήτητα η κατάληξη είναι δυστυχής. Αν όμως κυριαρχεί η ασφάλεια της ηθικής διάστασης, τότε ο γάμος του Νιούλαντ και της Μέι έχει κι αυτός να πει πράγματα στον σύγχρονο αναγνώστη διότι την κρίσιμη στιγμή με τη στάση της η Μέι, αξιοπρεπής και συγκαταβατική, διασώζει την αιώνια προοπτική του Νιούλαντ. Δεν γνωρίζουμε αν είχε αυτό κατά νου η Γουόρτον, αλλά η αμφισημία ενός έργου τέχνης χαρακτηρίζει μονάχα τα μεγάλα έργα τέχνης.

Ρενέ Ζιράρ: Εθεώρουν τον σατανάν ως αστραπήν....

Αν αξίζει να μελετάται ένας θεολόγος, ο οποίος δεν προσμετράται σαν τέτοιος από το επίσημο σινάφι, είναι ο Ρενέ Ζιράρ στο έργο του οποίου οφείλουμε να επανερχόμαστε για να ανανεώνουμε και την πίστη αλλά και την γνωστική μας ικανότητα.

Η βάση της βίας, λέει ο Ζιράρ, είναι η μιμητική επιθυμία, και αυτήν προσπαθεί κατ' αρχήν να αντιμετωπίσουν οι απαγορεύσεις του Δεκαλόγου, θεμέλιο της ειρήνης μεταξύ των ανθρώπων: "Προκειμένου να διασφαλίσουμε την ειρήνη μεταξύ των ανθρώπων, πρέπει να ορίσουμε το απαγορευμένο σε σχέση με αυτή την επισφαλή διαπίστωση: ο πλησίον αποτελεί το πρότυπο για τις επιθυμίες μας". Ο Ιησούς Χριστός αλλάζει την πορεία της μιμητικής επιθυμίας στρέφοντας την προς τον εαυτό του, προτείνοντας στους ανθρώπους τη μίμηση της δικιάς του επιθυμίας η οποία στρέφεται προς τον Πατέρα: "Επικεντρώνει λοιπόν όλες Του τις δυνάμεις στη μίμηση αυτού του Πατέρα. Καλώντας μας να Τον μιμηθούμε, μας καλεί να μιμηθούμε την ίδια Του τη μίμηση". Ο Ιησούς υπόκειται στη βία που γεννά η μιμητική επιθυμία. Η περίοδος των Παθών όπου ο όχλος ξεσηκώνεται εναντίον Του συνιστά έναν παροξυσμό, και αυτές οι μεταπτώσεις του όχλου από το Ωσαννά στο Άρον , Άρον Σταύρωσον Αυτόν "είναι λίαν χαρακτηριστικό γνώρισμα του μιμητικού πλήθους".

Κατ' εξοχήν αρνητικός μιμητής του Χριστού είναι ο Σατανάς, ο αφανής πρωταγωνιστής της ανθρώπινης ιστορίας, ένα παράσιτο που αποστολή του έχει να διαστρέψει την αλήθεια και να σπείρει τη βία. Πώς; Μέσω της συγκρουσιακής μιμητικής επιθυμίας. Λέει ο Ζιράρ: "Ο Σατανάς είναι μιμητής, επαναλαμβάνω, με την ανταγωνιστική σημασία της λέξης. Ο Σατανάς είναι το σημάδι του Θεού". 

Εν αρχή ήταν η θυσία και ένας φόνος. Ιδρυτική συνθήκη των κοινωνιών και του πολιτισμού υπήρξε ένας φόνος, γράφει ο Ζιράρ, αναζητώντας τις απαρχές του πολιτισμού και τη γένεση του στην ύπαρξη ενός φόνου, του Άβελ από τον Κάιν, αλλά και δια αυτού στην θεσμοθέτηση του νόμου προκειμένου να μην διαιωνιστεί η ατέρμονη σειρά των φόνων. Το σημάδι του Κάιν που τοποθετεί ο Θεός μετά την αδελφοκτονία επί του μετώπου του είναι "το σημάδι του φονέα που προστατεύεται από τον Θεό" (Γουίλλιαμ Τζέημς). Απ' αυτήν την οπτική μπορεί να γίνουν σημαντικές παρατηρήσεις για το αδιέξοδο της θανατικής καταδίκης που επιβάλλουν ακόμη πολλά κράτη (και ανάμεσα σ' αυτά το πιο προηγμένο, η Αμερική) καθώς διαστρέφουν το σωφρονιστικό περιεχόμενο του νόμου υποκύπτοντας έτσι σε σατανικές επιδιώξεις, γιατί μονάχα ο Σατανάς θα επιθυμούσε την θανατική καταδίκη των αδικοπραγούντων. Ο Ζιράρ είναι κατηγορηματικός: "Ο φόνος και η απαρχή είναι αδιαχώριστα. Εάν ο διάβολος είναι απ' αρχής ανθρωποκτόνος, τούτο σημαίνει πως θα εξακολουθήσει να είναι εις το διηνεκές". Τα Πάθη του Χριστού, ο Σταυρός και κυρίως η Ανάστασή Του φέρνουν στο φως "τα κεκρυμμένα από καταβολής", δηλαδή την αλήθεια του θυματοποιητικού μηχανισμού και τη λογική του "πολλοί εναντίον ενός" που συνιστούσε την δια της βίας δημιουργία πολιτισμού. Αυτός ο πολιτισμός όμως είναι καταστροφικός ακριβώς γιατί στηρίζεται στη βία και στην παραγωγή, διαχρονικά, θυμάτων.Τούτη την αποστολή εξυπηρετούν τα Ευαγγέλια τα οποία "φανερώνουν όσα χρειάζονται να ξέρουν οι άνθρωποι ώστε να κατανοήσουν το μερίδιο ευθύνης τους σε όλες τις βαναυσότητες της ανθρώπινης ιστορίας και σε όλες τις κίβδηλες θρησκείες". Ο Χριστός με την σταυρική Του θυσία και την Ανάσταση Του ξεγέλασε τις μεθοδείες του Σατανά ο οποίος πίστευε πως συνέχιζε τη διαδικασία δημιουργίας θυμάτων. Ο Ζιράρ ως θεολόγος αναγνωρίζει σ' αυτό το σημείο την συμβολή των Ελλήνων Πατέρων της Εκκλησίας λέγοντας πως "στο Σταυρό ο Σατανάς είναι ο δολοπλόκος που πιάνεται στο δόκανο της ίδιας του της δολοπλοκίας".

Ο λόγος του Ζιράρ είναι πάντα επίκαιρος, ιδιαίτερα με τα όσα αναφέρει στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου του με τίτλο "Η σύγχρονη μέριμνα για τα θύματα". Ο Ζιράρ δεν αποφεύγει να χρησιμοποιεί την έννοια του "αποδιοπομπαίου τράγου", μια καθαρά βιβλική έννοια,  προκειμένου να δηλώσει τη βία που ασκείται σε συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες από εκείνους "που πασχίζουν να αμπαρωθούν πίσω από μια κοινή ταυτότητα, τοπική, εθνική, ιδεολογική, φυλετική, θρησκευτική". Η έξαρση μισαλλοδοξίας που επικρατεί σήμερα στην Ευρώπη εις βάρος των μεταναστών και των προσφύγων, η άνοδος ξενοφοβικών κινημάτων, ακροδεξιών σχηματισμών ή δήθεν πατριωτικών ενώσεων σαν το PEGIDA στη Γερμανία συνιστούν όψεις της σατανικής εμμονής στη βία και στην δημιουργία νέων θυμάτων που η θυσία των οποίων θα κατευνάσει την ανήσυχη κοινότητα που αισθάνεται την αδιόρατη απειλή. Οι φωνές λοιπόν όσων ομνύουν υπέρ του ευρωπαϊκού πολιτισμού, των αξιών του και της θρησκευτικής του συνοχής ( χριστιανικής; από πότε όμως, όταν έχουν ήδη παραδοθεί στην αμετροέπεια της άρνησης και της απεμπόλησης της ηθικής του διάστασης;) μπροστά στο κύμα των προσφύγων που κατακλύζουν τις πόλεις τους δεν είναι ειλικρινείς καθώς επιδοκιμάζουν αυτό που ο Σταυρός και η Ανάσταση του Χριστού κατήργησαν, δηλαδή τη μιμητική βία. Οι φωνές κατά των μεταναστών και προσφύγων και οι λαοπλάνοι πολιτικοί που τις σιγοντάρουν είναι θιασώτες όχι μιας χριστιανικής Ευρώπης αλλά μιας νεοπαγανιστικής δοξασίας και υπερβολής- είναι οι ίδιοι που υποστήριζαν νομοθετικά μια σειρά μέτρων θεμελιακών του νεοπαγανισμού όπως "εκτρώσεις, ευθανασία, σεξουαλική εξομοίωση, κλοουνίστικα νούμερα". Η υπεράσπιση των θυμάτων που συνεχίζει να γεννά ο σύγχρονος προηγμένος πολιτισμός δεν μπορεί να γίνει με την κατ' όνομα μόνο επίκληση χριστιανικών αρχών, αλλά με την εφαρμογή τους: "η πλέον δραστική μεταρρυθμιστική δύναμη δεν είναι η επαναστατική βία αλλά η σύγχρονη μέριμνα για τα θύματα". Οι Εκκλησίες οφείλουν να λάβουν σοβαρά υπόψη την αποστολή τους.

Τσέσλαβ Μίλος: Το αιχμάλωτο πνεύμα

Αγαπημένη κατηγορία βιβλίων όλα τα αντικομμουνιστικά, αντισταλινικά συγγράμματα, όλα αυτά που ξεμπροστιάζουν, ξεσκεπάζουν και αποκαλύπτουν τη θηριωδία του σοβιετικού μοντέλου εξουσίας, γραμμένα ιδίως από αυτόπτες μάρτυρες που είδαν, έπαθαν, και γι' αυτό και μαρτυρούν. Τουλάχιστον αυτοί που πρόλαβαν και έγραψαν όσα έζησαν, γιατί εκατομμύρια άλλοι ενώ θα μπορούσαν να γράψουν και να μιλήσουν δεν τα κατάφεραν, καθώς θυσία έγιναν στο βωμό της κομμουνιστικής ουτοπίας. Γι' αυτό και αυτά τα βιβλία, σαν του Μίλος, του Σολτζενίτσιν, του Σαλάμοφ, του Καίστλερ και τόσων άλλων λειτουργούν σαν μνημόσυνα των αθώων θυμάτων του λενινισμού-σταλινισμού.
Από την εισαγωγή του βιβλίου του, ο Μίλος θέτει το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο κυκλοφόρησε στην δυτική Ευρώπη: "Το βιβλίο αυτό γράφτηκε στο Παρίσι το 1951-52, την εποχή όπου η πλειονότητα των Γάλλων διανοουμένων ένιωθαν απέχθεια για την εξάρτηση της χώρας τους από την αμερικάνικη βοήθεια και εναπόθεταν τις ελπίδες τους στον καινούργιο κόσμο στην Ανατολή, τον οποίο κυβερνούσε ένας ηγέτης ασύγκριτης σοφίας και αρετής- ο Στάλιν". Αυτό είναι το πλαίσιο, και όλοι φανταζόμαστε ποια θα υπήρξε η υποδοχή του βιβλίου από αυτή την λαίλαπα της πνευματικής ζωής και σκέψης που συνιστούσε τότε, και ορισμένες φορές και σήμερα, η γαλλική ιντελλιγκέντσια, δηλαδή τύποι σαν τον Σαρτρ, τον Αραγκόν και άλλων  δήθεν στοχαστών. Απ' αυτή την χορεία αγυρτών ο Μίλος ξεχωρίζει τον Αλμπέρ Καμύ ο οποίος διέκρινε από νωρίς τη φύση των ολοκληρωτικών καθεστώτων και μάλιστα είχε κάνει μνεία των στρατοπέδων συγκέντρωσης ως θεμέλιου λίθου του σταλινικού καθεστώτος, αλλά όπως λέει ο Μίλος όλοι αυτοί εξοστρακίστηκαν από τους συναδέλφους τους για την τόλμη που είχαν να μιλήσουν κατά του κόκκινου τρόμου.

Το αιχμάλωτο πνεύμα είναι το ανθρώπινο πνεύμα τον καιρό του σταλινισμού. Ο Μίλος περιγράφει διάφορους τύπους ανθρώπων που δραστηριοποιήθηκαν την εποχή του Στάλιν στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης όπου κυριαρχούσε η μονολιθική σκέψη, ανθρώπους οι οποίοι , όπως αναφέρει, "υπήρξαν θύματα μιας ιστορικής κατάστασης". Παρατηρήσεις που σήμερα φαίνονται κοινότυπες, την εποχή που γράφτηκαν ακούγονταν παράταιρες: "Το μοναδικό σύστημα σκέψης στο οποίο έχει πρόσβαση ο άνθρωπος της ανατολικής Ευρώπης είναι ο διαλεκτικός υλισμός.....Η προπαγάνδα την οποία υφίσταται, επιδιώκει με κάθε τρόπο να αποδείξει πως ο Ναζισμός και ο Αμερικανισμός είναι ταυτόσημα με την έννοια πως είναι προϊόντα των ίδιων οικονομικών συνθηκών". Εξισώνει ο Μίλος Ναζισμό και Κομμουνισμό στο πεδίο του ποινικού δικαίου κάθε στρατοπέδου, με την έννοια πως εξαλείφουν τα σύνορα ανάμεσα στις ποινικές και τις μη ποινικές πράξεις- μ' αυτή την έννοια κάθε αντίθετη άποψη ενάντια στη φύση των καθεστώτων αυτών τιμωρούνταν με τις βαρύτερες ποινές, σαν να είχε υποπέσει ο θύτης σε κοινό έγκλημα. Ο Μίλος περιγράφει την διαστροφή της σκέψης στα σταλινικά καθεστώτα που προέκυψε από τον βιασμό που υπέστη από την αντιστροφή των όρων με τους οποίους ερμηνεύεται η πραγματικότητα. Χρησιμοποιεί όρους παρμένους από την θεολογία για να εξηγήσει τον φανατισμό των υπέρμαχων τούτης της κοσμοθεωρίας: "το γενικό ηθικό ιδεώδες της Νέας Πίστης είναι πουριτανικό". Οχυρωμένοι πίσω από τα δόγματα πίστης τους, οι νέοι πιστοί των καθεστώτων μιλούν με μια γλώσσα που είναι μεν ξύλινη αλλά ταυτόχρονα τελετουργική: "Αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι είπε κάποιος αλλά τι ήθελε να πει". Ο Μίλος ως Πολωνός απεχθάνεται τους Ρώσους και την ρωσική νοοτροπία που την χαρακτηρίζει οπισθοδρομική και προμοντέρνα, θρηνώντας για την επιβολή της σε χώρες με προηγμένη κουλτούρα σαν την πολωνική: "Ο ρωσικού τύπου διαλεκτικός υλισμός δεν είναι τίποτε άλλο από εκχυδαϊσμένη στο τετράγωνο επιστήμη του 19ου αιώνα". Η ανατολικού τύπου δεσποτεία που επιβλήθηκε στη χώρα του Μίλος και στις υπόλοιπες χώρες της ανατολικής Ευρώπης απεικονίζεται με θεολογικούς όρους ως μια καινούργια Πίστη: "Με τον δικό του τρόπο, το Κόμμα είναι επίσης μια εκκλησία. Η επί γης δικτατορία του και ο μετασχηματισμός του ανθρώπινου είδους εκ μέρους του εξαρτάται από την επιτυχία με την οποία θα διοχετεύσει τις ανορθολογικές ανθρώπινες ορμές προκειμένου να τις χρησιμοποιήσει για τους δικούς του σκοπούς". Μ' αυτή την έννοια η σταλινική ιδεολογία επιδίωκε μια πνευματική μεταμόρφωση του ανθρώπου, μια αλλαγή όχι μονάχα της κοινωνίας αλλά και της φύσης του ανθρώπου.Αυτό όμως μπορούσε να επιτευχθεί μονάχα με την βοήθεια του τρόμου και του φόβου: "Όταν κανείς αντιληφθεί το ζήτημα σε λογική βάση, είναι ολοφάνερο πως ο πνευματικός τρόπος αποτελεί ΄μια αρχή του Λενινισμού-Σταλινισμού την οποία δεν μπορεί ποτέ να εγκαταλείψει, ακόμη κι αν θριάμβευε σε πλανητικό επίπεδο".
Βιβλία σαν κι αυτά του Μίλος θα έπρεπε να είναι υποχρεωτικό ανάγνωσμα. Οποιοσδήποτε παρατηρεί ολοκληρωτικές συμπεριφορές σε φίλους ή γνωστούς, είναι πρέπον να τους χορηγεί πνευματική τροφή, σαν κι αυτή του Μίλος ή άλλων παρόμοιων συγγραφέων, εν είδει πνευματικών φαρμάκων προκειμένου να αποτινάξουν από πάνω τους κάθε ψήγμα ουτοπικής σκόνης. Ας μην μας προβληματίζει ο αντιρωσικός τόνος της σκέψης του Μίλος. Ιδιαίτερα σήμερα που πολλοί θεωρούν μεγάλο ηγέτη τον Πούτιν, ας έχουν υπόψη πως η νοοτροπία του αιχμάλωτου πνεύματος δεν έφυγε ποτέ από την ρωσική ψυχή, αλλά διαποτίζει ίσαμε σήμερα την ρωσική αντίληψη του κόσμου που δεν έχει κοινό έδαφος με την δυτική σκέψη- ήδη στην εποχή του ο Τολστόι, όπως παρατηρεί ο Μίλος, εκφραζόταν αρνητικά, δηλαδή πουριτανικά, για το δυτικό πνεύμα που δημιούργησε έργα όπως του Σαίξπηρ ή του γαλλικού ρεύματος του ιμπρεσσιονισμού. Είναι πάντα επίκαιρη η εγρήγορση έναντι των διαδικασιών εκείνων που δημιουργούν την αιχμάλωτη σκέψη.

Ρούτα Σεπέτις: Ανάμεσα σε αποχρώσεις του γκρι

Το βιβλίο της λιθουανικής καταγωγής Ρούτα Σεπέτις μεταφράστηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις "Ψυχογιός" με τίτλο "Παγωμένες Σκιές". Προτιμώ να διατηρήσω τον πρωτότυπο τίτλο, αν και μπορεί να θυμίζει τις διαβόητες 50 αποχρώσεις του γκρι, είναι όμως πιο πιστό στον αυθεντικό τίτλο, ίσως και στο περιεχόμενο. Πρόκειται για εφηβική λογοτεχνία, είναι γραμμένο μέσα από την μαρτυρία μιας 16χρονης κοπέλας, της Λίνα Βίλκας, η οποία εκτοπίζεται από τη χώρα της, τη Λιθουανία, μαζί με τον αδελφό και την μητέρα της προς την παγωμένη Σιβηρία, αυτή και άλλοι ομοεθνείς της, κατά την σταλινική κατάκτηση της Λιθουανίας και των άλλων χωρών της Βαλτικής το 1940, ύστερα από το σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότοφ. Τον επόμενο χρόνο όμως οι Βαλτικές δημοκρατίες άλλαξαν δυνάστη καθώς εισέβαλαν οι ορδές του Χίτλερ, για να αποτελέσουν τελικά τμήμα της ΕΣΣΔ ύστερα από την ήττα των Ναζί, ως το 1991 που απέκτησαν ξανά την ανεξαρτησία τους. Επομένως, αυτό που χαρακτηρίζει τη νοοτροπία των Λιθουανών και των υπόλοιπων πολιτών στη Βαλτική είναι ο αντιρωσισμός, ενώ θεωρούν τους ναζιστές περίπου ως ελευθερωτές τους από την σλαβική δεσποτεία των Ρώσων. Το αντιρωσικό, αντισταλινικό κλίμα είναι έντονο στο πρώτο βιβλίο που έγραψε η Ρούτα Σεπέτις, ένα βιβλίο που έλαβε βραβεία και θετικές κριτικές κυρίως από τον αμερικάνικο τύπο. Αυτό είναι ερμηνεύσιμο, και όχι δυσάρεστο για μένα, λατρεύω να διαβάζω αντισταλινική, αντικομμουνιστική φιλολογία, είτε πρόκειται για εφηβική λογοτεχνία, είτε για υψηλού επιπέδου γραφή όπως οι σπαρακτικές αναμνήσεις του Βαρλάμ Σαλάμοφ. Στο βιβλίο της Σεπέτις

Ρούτα Σεπέτις

κυριαρχεί η απόγνωση του ξεριζωμού, της αδικίας, αλλά και της ελπίδας. Μέσα στα κάτεργα της Σιβηρίας οι ανθρώπινες σχέσεις δεν ισοπεδώνονται τελείως, είτε μεταξύ των συγκρατούμενων, είτε μεταξύ των δεσμοφυλάκων της μυστικής σοβιετικής αστυνομίας και των φυλακισμένων. Αυτές είναι οι αληθινές αποχρώσεις του γκρι, όπου διασώζεται σε στιγμές ακραίας απελπισίας κάποια ελπίδα, ένα φως που αχνοφέγγει. Για να αντιμετωπίσει την απειλή του θανάτου και την αδικία που υφίσταται από μια τρομερή εξουσία, η 16χρόνη ηρωίδα θα καταφύγει στην τέχνη, είναι ταλαντούχος ζωγράφος, σκιτσάρει με κίνδυνο της ζωής της διάφορες εικόνες που την εμπνέουν και, στις απέραντες στιγμές της μοναξιάς της διαβάζει ένα μυθιστόρημα, μεταφρασμένο στα ρωσικά, μια γλώσσα που δεν γνωρίζει καλά, του Ντίκενς. Είναι διδακτικό το μυθιστόρημα της Σεπέτις και σίγουρα μιλά στις καρδιές των κατοίκων των Βαλτικών χωρών που έζησαν την εθνική κάθαρση που επιχείρησε ο Στάλιν. Αλλά όπως γράφει η Σεπέτις στο υστερόγραφο του βιβλίου: "Το 1991, ύστερα από 50 χρόνια βάρβαρης κατάκτησης, οι τρεις Βαλτικές χώρες ξανακέρδισα την ανεξαρτησία τους, ειρηνικά και με αξιοπρέπεια. Επέλεξαν την ελπίδα αντί του μίσους και έδειξαν στον κόσμο πως ακόμα και κατά τη διάρκεια της πιο σκοτεινής νύχτας, υπάρχει φως. Παρακαλώ ερευνήστε αυτά που γράφω. Πείτε τα στους ανθρώπους. Αυτά τα τρία μικροσκοπικά έθνη μας δίδαξαν πως η αγάπη είναι ο πιο ισχυρός στρατός. Είτε πρόκειται για την αγάπη προς τον φίλο, την αγάπη προς τη πατρίδα, την αγάπη προς τον Θεό, ή ακόμα την αγάπη προς τον εχθρό- η αγάπη μας αποκαλύπτει την αληθινά θαυμαστή φύση του ανθρώπινου πνεύματος". Τούτη την αγάπη την συναντά η Λίνα Βίλκας στο μυθιστόρημα της Ρούτα Σεπέτις ακόμα και εκεί που δεν την αναμένει. Μια γραφή που δεν διεκδικεί λογοτεχνικές αξιώσεις, δεν παύει όμως να συγκινεί ακριβώς γιατί είναι διδακτική.

Αγκάθα Κρίστι: Έγκλημα στο Όριεντ Εξπρές

Όσες φορές και να διαβαστεί το έπος της Αγκάθα Κρίστι 'Έγκλημα στο Όριεντ Εξπρές" δεν είναι αρκετές για να το απολαύσει κανείς. Έχει γίνει ταινία, παιχνίδι adventure στον υπολογιστή, το πιο διάσημο, ίσως, αστυνομικό παζλ με ήρωα τον Ηρακλή Πουαρό, αλλά το απολαμβάνει κανείς μόνο στην έντυπη μορφή του. Το ξαναδιάβασα μέσα σε δύο μέρες για πρώτη φορά μετά από 30 χρόνια, τούτη τη φορά στο πρωτότυπο, μιας και η ελληνική μετάφραση έχει χαθεί, αλλά όταν το είχα πρωτοδιαβάσει, μαθητής γυμνασίου ήμουν, πόσο εντύπωση μου είχε κάνει το απίστευτο τέλος του καθώς ανατράπηκαν όλες οι εικασίες για το ποιός μπορούσε να είναι ο δολοφόνος του Ράτσετ. Ένα τέτοιο τέλος που νομίζω δεν έχει δώσει σε άλλο έργο της η Κρίστι.

Η ιστορία βασίζεται σε ένα αληθινό έγκλημα που είχε γίνει το 1932 στην Αμερική, ενώ και η Κρίστι είχε εμπειρία ταξιδιού με τον Όριεντ Εξπρές το φθινόπωρο του 1928. Μέσα στον κλειστό χώρο του τρένου, φέρνει η Κρίστι το 1934, ανθρώπους πολλών εθνικοτήτων συγκεντρωμένους μαζί, μια ιδιάζουσα συνάθροιση νοοτροπιών και παραδόσεων, προκειμένου στο τέλος να αποδοθεί δικαιοσύνη σε ένα φρικτό έγκλημα που η τυπική δικαιοσύνη απέτυχε να απονείμει. Ο Πουαρό σκέφτεται και λύνει το μυστήριο παρουσιάζοντας στο τέλος δύο εκδοχές, μια που θα παρουσιαστεί στις επίσημες αρχές της Γιουγκοσλαβίας (και εδώ είναι φανερή η βαθιά απέχθεια της Κρίστι προς τη νοοτροπία των βαλκανικών λαών, όπως φαίνεται από πολλές αιχμές στο βιβλίο), και η πραγματική εκδοχή που θα μείνει μεταξύ του Πουαρό και των υπολοίπων γιατί πρέπει να αποδοθεί δικαιοσύνη. 

Ο Πουαρό δεν είναι μονάχα αυτός που σκέφτεται βαθιά και λύνει τα εγκληματικά παζλ, αλλά και προσφέρει άφθονο χιούμορ, όπως αυτή η ατάκα του την οποία σημείωσα για μελλοντική χρήση: "Μου αρέσει να βλέπω έναν οργισμένο Άγγλο. Είναι πολύ διασκεδαστικοί. Όσο περισσότερο εκφράζονται με συναίσθημα, τόσο λιγότερο έχουν έλεγχο της γλώσσας". 

Γκράχαμ Γκρην: Μπράιτον Ροκ

Η αγγλική έκδοση Penguin του 2004 

"Ο Χέϊλ γνώριζε, τρεις ώρες προτού φθάσει στο Μπράϊτον, ότι σχεδίαζαν να τον δολοφονήσουν". Έτσι ξεκινά, και σε βάζει αμέσως στο κλίμα νουάρ, ο Γκράχαμ Γκρην το δημοσιευμένο το 1938 μυθιστόρημα του "Μπράϊτον Ροκ", ένας τίτλος που πήρε το όνομα του από ένα είδος ζαχαρωτού που πρόσφεραν την εποχή εκείνη στην πόλη του Μπράϊτον. 

Το μυθιστόρημα έχει βασικούς πρωταγωνιστές τον νεαρό, εντελώς προβληματικό χαρακτήρα του Πίνκι, ο οποίος όνειρό του έχει να ηγηθεί συμμορίας εκβιαστών στο Μπράϊτον και να πάρει τα ηνία του τοπικού εγκλήματος από τον Κολεόνι, παλιό μούτρο στην πιάτσα, και δύο γυναίκες που σχετίζονται μαζί του με διαφορετικούς τρόπους, την Άϊντα Άρνολντ και την αγαθή Ρόουζ. Ο Γκρην σκιαγραφεί την σκοτεινή ψυχή του Πίνκι καθώς αυτός αισθάνεται να τον καταδιώκει η προδοσία στενών του συνεργατών , όπως ο Χέιλ, και αργότερα ο Σπάϊσερ, τους οποίους και δολοφονεί. Η ψυχοπαθολογία του νεαρού Πίνκι περιγράφεται, ως συνήθως σε έργα του Γκρην, με υπαρξιακούς όρους: "Αυτή ήταν η δύναμη του. Δεν μπορούσε να δει μέσω των οφθαλμών άλλων ανθρώπων, ή να  συναισθανθεί το κουράγιο τους". Η ψυχρότητα που αποπνέει, αν και μόλις 17 ετών, παγώνει το αίμα όσων βρίσκονται δίπλα του.Ήθελε να γίνει κάποιος σημαντικός, να τον σέβονται και να τον φοβούνται στον χώρο που διάλεξε να κινείται, να γίνει σεβαστός από τους μεγαλύτερους του κακοποιούς: "έπρεπε να αποδείξει σε κάποιον ότι ήταν- ένας άνδρας".

Σ' αυτό το αρνητικό κλίμα της παράνοιας και της καχυποψίας, όμως, υπάρχει ένα φως. Η επίσης ανήλικη, αλλά με στοχαστική διάθεση Ρόουζ, θα γίνει η φιλενάδα του Πίνκι και αργότερα η επίσημη μνηστή του, θα τον παντρευτεί με πολιτικό γάμο, αλλά ο γάμος αυτός από την πλευρά του Πίνκι αποτελεί ένα ακόμα σχέδιο του για να κλείσει το στόμα της Ρόουζ την οποία υποπτεύεται ότι καθώς γνωρίζει πως έχει βάψει τα χέρια του στο αίμα θα τον καρφώσει στην αστυνομία. Την παντρεύεται για να τις κλείσει κι αυτής το στόμα, πείθοντάς την σε μια δραματική σκηνή ν' αυτοκτονήσει. 

Grahan Greene

Αν έμενε σ΄αυτό το επίπεδο το μυθιστόρημα θα ήταν μια σπουδή πάνω στην εγκληματικότητα ανηλίκων στη Βρετανία. Αλλά ο Γκράχαμ Γκρην είναι μεταφυσικός συγγραφέας, δεν κατανοεί την σφαίρα του Πονηρού παρά μονάχα με θεολογικούς όρους, γι' αυτό και η ερμηνεία των κινήτρων των ηρώων του, ή ακόμα και η δική του ματιά στις πράξεις τους, επηρεάζεται από την προβληματική της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, μέλη της οποίας είναι ο Πίνκι και η Ρόουζ. Ίσως γι' αυτό, ακόμα και εκεί στο βαθύτερο σκοτάδι που βρίσκονται οι ψυχές των ηρώων του να αναδεικνύεται η παράλογη υποψία της Χάριτος, πως δηλαδή υπάρχει και μια άλλη δυνατότητα, την οποία δραματοποιεί η αντίθεση ανάμεσα στην προσωπικότητα της Άιντα Άρνολντ που προσπαθεί να σώσει την Ρόουζ από τον χαμό μιας ολέθριας σχέσης με τον Πίνκυ και της ίδιας της Ρόουζ η οποία προβάλλει το παράλογο της αγάπης. Η Άιντα με την αυθεντία που θα μπορούσε να προβάλλει κάποιος που δεν γνωρίζει άλλες αποχρώσεις εκτός του άσπρου και του μαύρου, δηλώνει απερίφραστα πως "γνώριζε τι ήταν σωστό και τι ήταν λάθος", και αναλαμβάνει έργο κοσμικού ιεραποστόλου προκειμένου να σώσει το απολωλός. Αλλά δεν βρίσκεται υπό την ηγεμονία της Χάριτος. Τούτη, κι εδώ είναι το χριστιανικό παράδοξο, βρίσκεται στην Ρόουζ: "ήταν δύο ρωμαιοκαθολικοί μαζί στον γκρίζο δρόμο. Καταλάβαινε ο ένας τον άλλο". Το παράδοξο σώζει καθώς έχουν εγκαταλειφθεί οι βεβαιότητες. Το φινάλε του βιβλίου θα μπορούσε να είναι ένα θεολογικό δοκίμιο περί σωτηρίας και χάριτος. Στον κόσμο της απόγνωσης και της μοναξιάς που δημιούργησε ο Γκράχαμ Γκρην στο "Μπράϊτον Ροκ", υπάρχουν στιγμές σαν ρωγμές όπου αναφαίνεται μια κάποια διαφορετική ελπίδα, όχι της δικαιοσύνης που επιθυμούσε η Αϊντα, αλλά αυτή της υπερβάλλουσας αγάπης. Παράξενο μήνυμα για όσους δεν συμμερίζονται την ίδια πίστη με τον Γκράχαμ Γκρην.

Γουίλκι Κόλλινς: Man and Wife

Ο Κόλλινς ξεκίνησε να γράφει το "Ανδρόγυνο" το 1870, όπως πάντα σε συνέχειες προκειμένου να δημοσιευτεί σε φύλλα εφημερίδας. Το ερώτημα που απασχολεί τους μελετητές του έργου του είναι κατά πόσο μπορεί να θεωρηθεί ένα έργο που εντάσσεται στα αριστουργήματα της πρώτης συγγραφικής του περιόδου, όπως είναι η "Φεγγαρόπετρα"  ή "Η Γυναίκα με τα Άσπρα", ή μήπως πρέπει να ενταχθεί στην ύστερη περίοδο της συγγραφικής δουλειάς του όπου συμπεριλαμβάνονται έργα όχι τόσο επιτυχημένα από καλλιτεχνικής και εμπορικής επιτυχίας. Τέτοιες κατηγοριοποιήσεις όμως δεν ικανοποιούν παρά μονάχα το σχολαστικό πνεύμα ενός οκνηρού μελετητή ή επιφανειακού αναγνώστη που αναζητά ετικέτες τις οποίες επικολλά για να διευκολύνει την προσπάθεια κατανόησης του, αλλά έτσι χάνεται η αυθύπαρκτη παρουσία του έργου και η δυνατότητα αυτόνομης τοποθέτησης μας έναντι του περιεχομένου και της δομής του.

Ο Κόλλινς εδώ πραγματεύεται ένα εντελώς ιδιαίτερο θέμα που φαίνεται απασχολούσε στην εποχή του την επικαιρότητα. Πώς ορίζεται η νομιμότητα ενός γάμου, πότε ένα ζευγάρι θεωρείται σύμφωνα με το νόμο και τα ισχύοντα έθιμα στη Σκωτία και την Αγγλία θεωρείται παντρεμένο; Ο Κόλλινς στη βάση αυτού του προβληματισμού χτίζει ένα μυθιστόρημα με αρκετά μελοδραματικά στοιχεία, με μακροσκελείς διαλόγους, και αναλυτικές περιγραφές όπως συνηθιζόταν στη λογοτεχνία της βικτωριανής περιόδου, αλλά και με στοιχεία μυστηρίου, σασπένς και αβυσσαλέα πάθη. Δεν είναι όμως μόνο αυτά τα στοιχεία, έτσι κι αλλιώς έντονα σε όλα τα βιβλία του Κόλλινς. Υπάρχει και κριτική διάθεση απέναντι στα ήθη της εποχής του και ιδιαίτερα σ' αυτό το απίθανο και παρανοϊκό πλέγμα που διέπει τις νομικές σχέσεις των συζύγων μεταξύ τους καθορίζοντας την έννοια του γάμου με βάση την απλή και μόνο συγκατάθεση, ή δημόσια κοινοποίηση παρουσία μαρτύρων της δήλωσης πως ένας άνδρας και μια γυναίκα είναι παντρεμένοι. Αυτό, ιδιαίτερα στην περιοχή της Σκωτίας, μπορούσε να γεννήσει πλήθος παρεξηγήσεων και άκυρων γαμήλιων ενώσεων ή ακόμα και γάμους υποτίθεται νόμιμους και έγκυρους αλλά δίχως την ουσιαστική επιθυμία ή συγκατάθεση των ενδιαφερόμενων ανδρών και γυναικών. Ιδιαίτερα επιβαρυντική σ' αυτήν την περίπτωση ήταν η θέση των γυναικών που βρίσκονταν παγιδευμένες σε γάμους που δεν ήθελαν και δεν συναινούσαν. Ο Κόλλινς είναι επικριτικός σε όλη τη διάρκεια του μυθιστορήματος γι' αυτό το ζήτημα. 'Ετσι λοιπόν στο βιβλίο έχουμε τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες, την αγνή, ευγενική και αξιαγάπητη Άννα Σιλβέστερ η οποία θεωρείται νυμφευμένη με βάση αυτούς τους παρανοϊκούς νομοθετικούς κανόνες με τον αδίστακτο Τζέφρυ Ντελαμάιν ο οποίος τη μισεί αφάνταστα και μηχανεύεται τρόπους για να την εξοντώσει. Η απεικόνιση των γυναικείων μορφών σ' αυτό, όπως και σε κάθε άλλο έργο του Κόλλινς είναι ιδιαίτερα επιτυχημένη, καθώς περιγράφει τόσο πειστικά όλη την κλίμακα των γυναικείων συναισθημάτων και των μυστικών προδιαθέσεων της γυναικείας καρδιάς, και ενώ γράφει λίγο μετά το μέσο του 19ου αιώνα, η ψυχολογία των γυναικείων μορφών του μπορεί να γίνει αποδεκτή και σήμερα ως έγκυρη και πραγματική. Αλλά πέρα από τα θέματα του γάμου και των σχέσεων, το βιβλίο είναι εντυπωσιακά σύγχρονο όσον αφορά την κριτική που επιχειρεί ο Κόλλινς στο αθλητικό φαινόμενο, την μανία με τον πρωταθλητισμό και την προπόνηση πέρα από τα φυσικά όρια προκειμένου να επιτευχθεί μια μεγάλη επίδοση. Πόσο απόκοσμη θα έμοιαζε η κριτική αυτή ειδικά στην Αγγλία με το καταγεγραμμένο πάθος των Άγγλων για τα σπορ και την αθλητική ρώμη! Όμως και σήμερα ακόμη, όπου σε πλανητικό επίπεδο δεσπόζει η λατρεία της μεγάλης επίδοσης και των υπερανθρώπινων προσπαθειών για υπέρβαση των δυνατοτήτων του σώματος, η κριτική του Κόλλινς αποκτά προφητική διάσταση και αξία. Χρησιμοποιώντας τον χαρακτήρα του Σερ Πάτρικ Λάντι, αυτού του ευγενούς και καλλιεργημένου με την κλασική έννοια ανθρώπου, ο Κόλλινς προβαίνει σε μια δριμεία κριτική των υπερβολών γύρω από τον αθλητισμό και τις επιδόσεις, για να χτυπήσει την αρρενωπή μορφή του Τζέφρυ Ντελαμάιν που επιδίδεται σ' αυτές τις δραστηριότητες και προσελκύει πλήθος θαυμαστριών που λατρεύουν τους μυς και τις γραμμώσεις του σώματος του. Λέει ο Σερ Πάτρικ: "Η κοινή γνώμη στην Αγγλία, έχω την εντύπωση, δεν θεωρεί μονάχα την καλλιέργεια των μυών να έχει ίση σημασία με την καλλιέργεια του πνεύματος, αλλά να διευρύνει στην πράξη, ίσως και στην θεωρία, την ανόητη και επικίνδυνη άποψη της προπόνησης του σώματος στην πρώτη θέση από απόψεως σημασίας , και την πνευματική εκγύμναση στην δεύτερη...... Πού είναι η επιρροή αυτού του σύγχρονου ξεσπάσματος αρρενωπού ενθουσιασμού στα σημαντικά ζητήματα της ζωής;".

Wilkie Collins

Ο Σερ Πάτρικ σ' αυτό στο σημείο αγγίζει τις καρδιές μας. Εμείς που θεωρούμε την εμμονή με τα σπορ, όπως και ο Σερ Πάτρικ, εκδήλωση βαρβαρότητας όταν η ενασχόληση μ' αυτά φθάνει σ' αυτό το ακρότατο όριο, εκδήλωση βαρβατίλας και έκκριση άχρηστης τεστοστερόνης, αισθανθήκαμε πως άγγιξε μια ευαίσθητη χορδή μέσα μας καθώς διατύπωνε ήδη από τόσο παλιά και δίχως να έχουν ακόμα εκδηλωθεί όλα τα σύγχρονα φαινόμενα απαξίωσης του αθλητικού φαινομένου (χουλιγκανισμός, ντόπινγκ, κίτρινος αθλητικός τύπος κλπ), την πιο ουσιαστική κριτική: "Όταν η αντίληψη του κοινού εκθειάζει άμεσα την σωματική εκγύμναση πάνω από τα βιβλία, τότε ισχυρίζομαι πως η αίσθηση του κοινού βρίσκεται σε ένα επικίνδυνο άκρο". Ή ακόμα: "Μπορούν αυτές οι φυσικές επιτεύξεις (η δεξιότητα στην κωπηλασία, η ταχύτητα στο τρέξιμο κλπ), να τον βοηθήσουν έτσι ώστε να κερδίσει μια ανόθευτη ηθική νίκη επί του ατομικού εγωισμού και της σκληροκαρδίας του; Δεν μπορούν καν να τον βοηθήσουν να δει πως αυτός είναι εγωισμός και πως αυτή είναι σκληροκαρδία". Και μόνο αυτές οι σελίδες, αυτή η διεξοδική και προφητική φυσικά κριτική του Σερ Πάτρικ Λάντι με αφορμή τον αρρενωπό, αλλά αδίστακτο Τζέφρι Ντελαμάιν, αρκεί για να θυμόμαστε το "Ανδρόγυνο" του Γουίλκι Κόλλινς ως ένα σημαντικό λογοτεχνικό επίτευγμα με ηθικές αναφορές και σωστά πρότυπα.