Φλάννερυ Ο' Κόννορ: Ημερολόγιο Προσευχής

Εκδόσεις Αντίποδες-Μετάφραση Γ. Παλαβός

Η Φλάννερυ Ο' Κόννορ ήταν πιστή Ρωμαιοκαθολική που ζούσε στον προτεσταντικό Νότο των Ηνωμένων Πολιτειών, και αυτό το στοιχείο από μόνο του δημιουργεί περιέργεια και μεγάλο ενδιαφέρον γι' αυτή την εντελώς ιδιαίτερη λογοτεχνική γραφή. 

Το "Ημερολόγιο Προσευχής" κανονικά δεν θα έπρεπε να εκδοθεί. Ήταν οι προσωπικές στιγμές της Ο' Κόννορ, το γράψιμο ως μια μορφή προσευχής που έλεγε ο "δικός της Κάφκα", αλλά και μια πραγματική προσευχή καθ' αυτή την οποία απευθύνει στον χριστιανικό Θεό. Η παραβίαση της ιδιωτικότητας, ωστόσο, επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στην αίσθηση περί δημιουργίας που είχε αναπτύξει η Ο' Κόννορ, αν και από τα λόγια αυτά μπορεί να συναχθεί μια θεολογία η οποία ριζώνει στην εκκλησιαστική παράδοση, όχι μονάχα αυτή στην οποία ανήκει η συγγραφέας.

Η προσευχή της Ο' Κόννορ είναι μια ασκητική προσέγγιση του κόσμου: "Κύριε, Σε παρακαλώ, χάρισε μου τη διαύγεια. Σε παρακαλώ, καθάρισε το μυαλό μου". Στην ορθόδοξη Θεία Λειτουργία λέγεται μεταξύ άλλων το παρακάτω απόσπασμα ευχής: 

"Και τους της διανοίας ημών διάνοιξον οφθαλμούς". Η όλη προσπάθεια της αμερικανίδος συγγραφέως μπορεί να ενταχθεί στο πλαίσιο μιας νηπτικής προσπάθειας. 

"Δεν θέλω να πιστεύω στην Κόλαση αλλά στον Παράδεισο". Όσοι έχουν διαβάσει τον Αββά Ισαάκ τον Σύρο, αλλά και άλλους Πατέρες θα ενθυμούνται τους τρόπους γνώσης του Θεού. Η Ο' Κόννορ αναζητά την τέλεια γνώση Αυτού, να τον αγαπά ενθυμούμενη όχι την καταδίκη της κόλασης, όχι να εκτελεί τις εντολές Του από τον φόβο της κολάσεως, αλλά να αγαπά τον Θεό ως χορηγό του Είναι. Η Ο' Κόννορ είναι φύση δοξολογική. Λέει κάπου αλλού: "Δεν θέλω το ημερολόγιο να είναι άσκηση στη μεταφυσική αλλά ένας ύμνος στον Θεό". Τί μέσα διαθέτει γι' αυτό; Μόνο το γράψιμο, στο μοναχικό της δωμάτιο στοχάζεται δια του νου, αλλά προσπαθεί να ενώσει τη καρδιά με το νου. 

Όπου κι αν κοιτάξουμε στο μικρό προσευχητάρι που συγγράφει η Φλάννερυ Ο' Κόννορ θα δούμε απόηχο προσευχών και εκκλήσεων τις οποίες θα συνυπέγραφαν άγιοι και ασκητές της Εκκλησίας. Κάποιες στιγμές μας συγκινεί ιδιαίτερα, όταν αναφέρεται με τρυφερά λόγια στον Κάφκα, ένα αδελφό πνεύμα: "Σε παρακαλώ Κύριε, δώσε μου την απαραίτητη Χάρη, και Σε παρακαλώ, ας μην είναι τόσο δύσκολο να τη λάβω, όσο ήταν για τον Κάφκα". Το Πνεύμα όπου θέλει πνει.

"Σε παρακαλώ, βοήθησε με να καταλάβω έμπρακτα, πόσο ποταπά φέρομαι". Ο 50ος Ψαλμός της μετανοίας, "ότι την ανομίαν μου εγώ γινώσκω, και η αμαρτία μου ενώπιόν μου εστί διαπαντός", βρίσκεται ανά πάσα στιγμή στη σκέψη της Ο' Κόννορ. 

Γράφοντας το παρακάτω κείμενο, εύκολα μας έρχεται στο νου η παραβολή των ταλάντων: η Ο' Κόννορ παρακαλεί τον Θεό να γίνει σπουδαία συγγραφέας- μια προσευχή που τελικά εισακούστηκε. Με δόση ταπεινοφροσύνης προσπαθεί να απεκδυθεί κάθε δική της συμβολή σ' αυτό, αφήνοντας τον Θεό ελεύθερο να δράσει. Πώς; Θυμίζοντας μας το ρηθέν από τους Πατέρες, "το γαρ απρόσληπτον και αθεράπευτον". Να αφιερώσει την συγγραφική της δεινότητα στον Κύριο, αναγνωρίζοντας πως Αυτός είναι η αιτία του ταλάντου της: "Αν ποτέ καταφέρω να γίνω σπουδαία συγγραφέας, αυτό δεν θα συμβεί γιατί θα είμαι όντως σπουδαία, αλλά γιατί ο Θεός με ελέησε να υπογράψω ορισμένα απ' όσα γενναιόδωρα έγραψε για λογαριασμό μου".

Κάποιος αδαής θα πιστέψει, ίσως, πως εδώ έχουμε να κάνουμε με περίπτωση θρησκοληψίας. Στην εκκλησιαστική γλώσσα όμως το λέμε "ευχαριστία". Αυτό που λαμβάνει, αυτό και προσφέρει ξανά πίσω στον Θεό ως ευχαριστία, την τέχνη της.

Διαβάζοντας το "Ημερολόγιο Προσευχής" η σπουδαία Μέριλυν Ρόμπινσον μας προσφέρει μια σημαντική επισήμανση: "Η θρησκευτικής της ειλικρίνεια είναι πέρα από κάθε αμφιβολία, αλλά οι μορφές έκφρασής της εγείρουν πολλά ερωτήματα. Αυτό δεν αποτελεί κριτική. Είναι το αξιοσέβαστο έργο κάθε συγγραφέα ο οποίος ασχολείται με μεγάλα θέματα να προκαλεί. Και είναι η προσπάθεια για το καλό γράψιμο που αφήνει την μυθοπλασία να ανακαλύψει τον εαυτό της, οσοδήποτε και αν ξαφνιάζει, όπως άλλωστε το κάνει, τις προθέσεις του συγγραφέα". (άρθρο στους New York Times, 2013). Καταλήγει δε η Ρόμπινσον, πως το Ημερολόγιο αυτό φέρνει τον αναγνώστη ένα βήμα εγγύτερα προς ένα ευαίσθητο και αξιοσημείωτα φρέσκο πνεύμα.

Αν οι παλαιοί είχαν τις "Εξομολογήσεις" του Ιερού Αυγουστίνου για να εμπνέονται, οι σύγχρονοι ας ενσκήψουν στα όσα γράφει η Φλάννερυ Ο' Κόννορ με κάθε ειλικρίνεια ως θυμίαμα προσευχής.

Ίντιθ Γουόρτον: Ήθαν Φρομ

Μια κακή συζυγική σχέση μπορεί να οδηγήσει σε διάφορα ενδεχόμενα. Είτε στον ξυλοδαρμό, όπως ισχυρίζεται σήμερα η Άμπερ Χερντ κατηγορώντας τον Τζόνυ Ντεπ, είτε στο διαζύγιο, είτε στην παράλληλη σχέση, όπως είδαμε στην Άννα Καρένινα, στην Μαντάμ Μποβαρύ. Γίνεται δηλαδή η κακή συζυγική σχέση καλή λογοτεχνία! 

H Ίντιθ Γουόρτον γράφει μια νουβέλα το 1911 που καταγράφει, όπως λένε οι ειδήμονες, την προσωπική της δραματική κατάσταση με τον σύζυγο της Έντουαρντ Γουόρτον, έναν άνδρα με ψυχολογικά προβλήματα, ασταθή, εντελώς ασύμβατο με τη δική της καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία που την καταπίεζε, και τον αμερικάνο δημοσιογράφο Μόρτον Φούλερτον με τον οποίο θα αναπτύξει μια σύντομη μεν αλλά έντονη εξωσυζυγική σχέση. 

Το θέμα επομένως που αναπτύσσει στο 'Ήθαν Φρομ" είναι χιλιοειπωμένο, μια καταπιεστική γυναίκα Ζήνα, ο σύζυγος της Ήθαν Φρομ, και μια ξαδέλφη της πρώτης η Μάτι Σίλβερ με την οποία ο Ήθαν Φρομ θα γνωρίσει τον ρομαντικό έρωτα και τα συναισθήματα εκείνα που του στέρησε η νόμιμη σύζυγος του, ολ' αυτά διαδραματιζόμενα σ' ένα χωριό της Νέας Αγγλίας στα τέλη του 19ου αιώνα. Τί καινούργιο φέρνει αυτή η ιστορία που την έχουμε διαβάσει τόσες φορές;

Edith Wharton

Κατ' αρχάς είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως μια γυναίκα συγγραφέας ως κεντρικό πρωταγωνιστή ενός συζυγικού δράματος έχει τον άνδρα σύζυγο. Την εξιστόρηση του δράματος που αναπτύσσεται η Γουόρτον την αφηγείται μέσα από τα μάτια ενός τρίτου προσώπου που γνωρίζει από κοντά την απόμακρη και μελαγχολική προσωπικότητα του Ήθαν Φρομ, και όλα αυτά σε ένα σκηνικό με πολλά χιόνια, δύσβατα μονοπάτια και μουντό ουρανό. Η Γουόρτον περιγράφει την ψυχική κατάσταση του Ήθαν Φρομ αντλώντας έμπνευση από το σκοτεινό περιβάλλον του χωριού: 

"Φαινόταν πως ήταν τμήμα ενός βωβού μελαγχολικού σκηνικού, μια ενσάρκωση των παγωμένων δεινών του, με όλα όσα ήσαν θερμά και αισθαντικά σ' αυτόν να βρίσκονται αλυσοδεμένα κάτω από την επιφάνεια. Πίστευα μονάχα πως ζούσε στο βάθος μιας ηθικής απομόνωσης πολύ απόμακρης για ευκαιριακή προσέγγιση, και είχα την αίσθηση πως η μοναξιά του δεν ήταν το αποτέλεσμα της προσωπικής του κατάστασης, τραγικής καθώς μάντευα πως ήταν, αλλά είχε μέσα της, όπως υπαινίχθηκε ο Χάρμον Γκάου, το βαθύ συσσωρευμένο ψύχος πολλών χειμώνων του Στάρκφηλντ".

Η ερωτική σχέση του Ήθαν με τη Μάτι είναι τρυφερή, ρομαντική, απόλυτα αξιοπρεπής στην περιγραφή της από την Γουόρτον. Σχεδόν υπαινικτική. Αλλά η κορύφωση της τραγωδίας αφήνει και στην Ζήνα να παίξει έναν ρόλο που την αποκαθιστά στα μάτια των αναγνωστών, όταν η αρχική της άποψη να απομακρύνει την φτωχή Μάτι από την οικία της κυρίως για οικονομικούς λόγους, μη λαμβάνοντας υπόψη την εξίσου δυσχερή κοινωνική και οικονομική σχέση της ξαδέλφης της, αναθεωρείται όταν τα αρχικά σχέδια ανατρέπονται.

Δεν χρειάζεται να είσαι πεθαμένος για να είσαι νεκρός. Μαθαίνοντας το μυστικό του Ήθαν Φρομ, η Ίντιθ Γουόρτον μας προσφέρει ένα μικρό αριστούργημα ερωτικής λογοτεχνίας στο οποίο δεν υπάρχει happy end αλλά ένας διαρκής σταυρός και μια ζωή πληγωμένων αισθημάτων και προσδοκιών. Μια διαρκή υπενθύμιση πως αυτό που σώζει, σ' αυτές τις περιπτώσεις, είναι η καταγραφή σε λογοτεχνική μορφή αυτών των εικόνων και η διάσωσή τους στην αιωνιότητα.

Άρθουρ Κλαρκ: Οι Επικυρίαρχοι

Η αξιόλογη επιστημονική φαντασία, αυτή δηλαδή που έχει να κομίσει ένα νόημα, είναι κατά βάθος πολιτική φαντασία. Οι μεγάλοι τεχνίτες του είδους έγραφαν, στην ουσία, πολιτικό μυθιστόρημα μεταχειριζόμενοι τα συστατικά της επιστημονικής φαντασίας. 

Το βιβλίο του Άρθουρ Κλαρκ κυκλοφόρησε το 1953 με τον τίτλο Childhood' s End , και ήταν ένα μανιφέστο αισιοδοξίας πως το τέλος της "παιδικής ηλικίας" της ανθρωπότητας θα σηματοδοτούσε την αρχή της παγκόσμιας διακυβέρνησης. 

Η γη βρίσκεται υπό την εποπτεία των Επικυρίαρχων, όντων που ήρθαν από το εξωγήινο κόσμο για να επιβάλλουν την τάξη και τη λογική στις υποθέσεις της ανθρωπότητας. Θεμελιώδη ερωτήματα προκύπτουν κατά την διακυβέρνηση αυτή: "Δεν μας κάνει καμιά ευχαρίστηση να καταστρέψουμε την πίστη των ανθρώπων, αλλά δεν είναι δυνατόν όλες οι θρησκείες να είναι σωστές- και το ξέρουν. Αργά ή γρήγορα ο άνθρωπος θα μάθει την αλήθεια". To 1971 θα ακουστούν οι στίχοι από το Imagine του John Lennon,  εκφράζοντας παρόμοιο πόθο μ' αυτόν του Κλαρκ, έστω σε επίπεδο ευχών και προθέσεων.

Οι Επικυρίαρχοι που εξουσιάζουν τη γη δεν είναι σαν τους αυταρχικούς ηγέτες που γνώρισε ο κόσμος. Προσπάθησαν να εργάζονται μένοντας όμως και στο περιθώριο, διαφυλάσσοντας την αποστολή τους από την περιέργεια των ανθρώπων, "η σκιά τους ήταν παντού, αλλά δεν ήταν καθόλου ενοχλητική".  O Άρθουρ Κλαρκ έχοντας ζήσει τον ταραγμένο 20ο αιώνα με τις αντιμαχόμενες φονικές ιδεολογίες, οραματίζεται την υπέρβαση τους μέσω της Παγκόσμιας Διακυβέρνησης. Προτείνει λοιπόν το όραμα του μέσω των Επικυρίαρχων: "Η ίδρυση του Παγκόσμιου Κράτους είναι, φυσικά, το πρώτο μόνο βήμα". Μιλώντας με μια γλώσσα που ανακαλεί στη μνήμη  μας σελίδες από την πολιτική φιλοσοφία των αρχαίων ελλήνων , "όλα τα πολιτικά προβλήματα μπορούν να λυθούν με την ορθή χρήση της δυνάμεως". Και στη συνέχει μας προσφέρει απλόχερο το πολιτικό του όραμα περιγράφοντας τον "Χρυσό Αιώνα": "Το έγκλημα είχε στην ουσία εξαφανιστεί....Στις πρώτες μέρες της διακυβερνήσεώς τους, είχαν επέμβει υπέρ του νόμου και της τάξεως με τόση αποτελεσματικότητα που το μάθημα δεν ξεχάστηκε ποτέ". Επίσης, και αυτό είναι χαρακτηριστικό αντιστροφής της ηθικής της εργασίας που κυριάρχησε στον Δυτικό Κόσμο από την εποχή της Μεταρρύθμισης, μας λέει πως "ο Δυτικός κόσμος ξέμαθε- αυτό που ο υπόλοιπος κόσμος δεν είχε ξεχάσει ποτέ- ότι το να είσαι αργόσχολος δεν είναι αμαρτία, αρκεί να μην εκφυλισθεί σε αμαρτία". Ο πουριτανισμός χτυπιέται αλύπητα ως υποκριτικός και διαστροφικός. Η κοσμική εποχή που οραματίζεται δεν είναι βέβαια μια αντιθρησκευτική εποχή, αλλά μια εποχή ανεκτικότητας- "το μόνο που έλεγε ο Καρέλλεν ήταν ότι το τι πιστεύει ένας άνθρωπος είναι δική του υπόθεση, εφόσον δεν εμποδίζει την ελευθερία των άλλων". Είναι αδύνατο η αρχή αυτή σήμερα να εφαρμοστεί στον ισλαμικό κόσμο, ο Κλαρκ ήταν τέκνο της Διαφωτίσεως και όχι του σκοταδισμού.

Ο Επικυρίαρχος Καρέλλεν προς το τέλος του κειμένου αποκαλύπτει στους εκπροσώπους της γης το μυστικό της αποστολής τους. Διαβάζοντας το κείμενο αυτό, μας έρχονται μνήμες από ανάλογα κείμενα του Πλάτωνα και των μεγάλων παιδαγωγών της ανθρωπότητας. Το μάθημα που δίνει ο Καρέλλεν στον κόσμο είναι μάθημα ταπείνωσης. Πέρα από την ισχύ τους, υπάρχει και άλλος Υπερνούς που κατευθύνει τα διαβήματά τους. Οι Επικυρίαρχοι υπήρξαν όργανα μιας ακόμη ανώτερης δύναμης, ήταν ένα σκαλοπάτι μιας  ιεραρχίας: "όπως εμείς είμαστε ανώτεροί σας, έτσι υπάρχει και κάτι πιο πάνω από εμάς, που μας χρησιμοποιεί για τους δικούς του σκοπούς". Οι φθοροποιές δυνάμεις που αντιμάχονται την εξέλιξη στον κόσμο προς την αγαθότητα, παρακινούν τους Επικυρίαρχους να δράσουν και να προστατέψουν τα όσα πέτυχαν. Ο τρόπος για να γίνει αυτό είναι ένα ξεχωριστό υπόλοιπο ανθρώπων, παιδιών, να απομακρυνθεί από τη γη.

Άρθρουρ Κλαρκ

Αν η Επιστημονική Φαντασία μείνει μονάχα στα όρια μιας εξωγήινης περιπέτειας, τότε θα πρόκειται για ένα παρακλάδι της σοβαρής λογοτεχνίας που δεν θα του έδινε κανείς σημασία πέρα από το πρώτο βιαστικό διάβασμα. Με τον Άρθουρ Κλαρκ και τους άλλους μέγιστους του είδους (Ασίμοφ, Χάϊνλάιν, Λε Γκεν), η ΕΦ μετακομίζει στα σύνορα της ποίησης, της πολιτικής φιλοσοφίας και της ηθικής αναζήτησης. Διαβάζοντας το βιβλίο του Κλαρκ σήμερα, τα ερωτήματα που θέτει περί της Παγκόσμιας Διακυβέρνησης θεωρώ ότι παραμένουν επίκαιρα ειδικά σε περιόδους όξυνσης των εθνικισμών και της περιχαράκωσης των κρατικών συνόρων. Ο Επικυρίαρχος είναι αυτός που θέτει τάξη στο χάος. Η ουτοπία του Κλαρκ, ωστόσο, μας οδηγεί σε πλατωνικές αρχές. Αυτός είναι ένας σκόπελος που πρέπει να προσέξουμε, αν και η αναζήτηση της ορθής διακυβέρνησης δεν μπορεί να αποφύγει τα πλατωνικά ερωτήματα και τις απαντήσεις.

 

Π.Δέλτα: Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου

Αναζητώντας βιβλία γραμμένα στην ελληνική γλώσσα που να έχουν ένα ηθικό υπόβαθρο και νόημα, δεν μπορεί παρά να σκοντάψεις στο όνομα της Π. Δέλτα. Ο παλαιοβιβλιοπώλης της πόλης, ευτυχώς, έχει τέτοιου είδους βιβλία σε καλές τιμές, κι έτσι συνδυάζω την παλαιότητα ενός αντίτυπου με το αιώνιο περιεχόμενο του. 

Συνήθως Π. Δέλτα διαβάζουν σήμερα εκείνοι οι συνεπείς αναγνώστες που δεν την είχαν διαβάσει στο παρελθόν, συστηματικά, όσο ήταν παιδιά ή έφηβοι, αλλά για κάποιο λόγο την αμέλησαν, είτε παιδιά των οποίων οι γονείς είχαν διαβάσει στο παρελθόν Π. Δέλτα και οι μνήμες δεν έσβησαν ποτέ, γι' αυτό στα σίγουρα θα προτείνουν ένα καλό βιβλίο στα παιδιά τους μόλις φθάσουν σε ώριμη αναγνωστική ηλικία- η οποία, φυσικά, διαφέρει από παιδί σε παιδί.

Αλλά η Π. Δέλτα είναι λάθος να την θεωρούμε ως παιδική συγγραφέα. Είναι μια πολύ σοβαρή συγγραφέας που απευθύνεται σε όλους διότι στα βιβλία της αυτό το στοιχείο που φωτίζει το νου του αναγνώστη είναι το ηθικό θεμέλιο των ιστοριών και των περιπετειεών της. "Τον Καιρό του Βουλγαροκτόνου" που διαβάζεται απνευστί, έχει όλα τα στοιχεία, ανάλογα με την ηλικία που θα διαβαστεί, να διαμορφώσει ηθικές προσωπικότητες: αν κάποιος είναι νέος και δεκτικός στα μηνύματα του κειμένου, ίσως αναζητήσει περαιτέρω αναφορές και ερεθίσματα γύρω από όσα διαβάσει εδώ, δηλαδή θα αναζητήσει να μάθει έτι περαιτέρω για την βυζαντινή ιστορία, για την ιστορία της εκκλησίας, για τους εθνικούς αγώνες. Αν είναι μεγαλύτερος στην ηλικία θα καταλάβει πόσο ο σύγχρονος εθνικισμός διαστρέφει το νόημα της αγνής φιλοπατρίας, αντιστρέφοντας την ιεραρχία των όρων "εθνικό" και "αληθινό". Ο σύγχρονος εθνικιστής δεν θα νιώσει άνετα με ένα βιβλίο της Π. Δέλτα, γιατί εδώ η ιστορία δεν γράφεται με το μίσος για τους άλλους αλλά μονάχα με την αγάπη προς το ιδεατό μέγεθος της πατρίδας- ή της αντίληψης για το τι εστί πατρίδα που έχει η Π. Δέλτα.

Οι Βούλγαροι, αυτός ο εχθρός του έθνους των Ελλήνων, παρουσιάζεται με τις ίδιες αρετές και τα ελαττώματα που έχουν οι Βυζαντινοί. Ο Σαμουήλ είναι άξιος αντίπαλος του Βασιλείου. Τα πρωτοπαλίκαρα του βουλγαρικού στρατού είναι εξίσου πολυμήχανα και αιμοβόρα, όταν χρειάζεται, με τους αντίστοιχους Βυζαντινούς. Μοιράζονται την ίδια ορθόδοξη πίστη, προσκυνούν με την ίδια ζέση τις εκκλησιαστικές εικόνες, είναι κι αυτοί άξιοι πατριώτες για το δικό τους το σκοπό. Αυτό που δεν ανέχεται η Δέλτα και στηλιτεύει είναι η ανανδρεία και η υπέρμετρη σκληρότητα όταν υπάρχει η δυνατότητα του ελέους, αυτό είναι το ηθικό της μήνυμα. Με τα λόγια που βάζει στο στόμα του Βασιλείου μιλώντας για έναν αντίπαλο Βούλγαρο: "Λύσετέ τον και φερθείτε του σαν βολιάς που είναι. Πολέμησε παλικαρίσια και νικήθηκε. Τιμή σε τέτοιους νικημένους. Τον Ιβάτζη όμως.....". 

Η ηθική ανωτερότητα των Βυζαντινών και των χαρακτήρων του βιβλίου φαίνεται στην σκιαγράφηση του Μιχαήλ και του Κωνσταντίνου ως προσώπων αφοσιωμένων σε ανώτερα ιδανικά: της πατρίδας, της φιλίας, της ανυπόκριτης αγάπης. Η σχέση αυτή δεν διαλύεται όταν η Αλεξία γίνεται το μήλον της έριδος, αλλά δείχνει το μέγεθος της φιλίας, η οποία δεν έχει όρια, όταν ο ένας επιζητεί την υποχώρηση για χάρη του άλλου.  Ένα μυθιστόρημα που έχει αντέξει την δοκιμασία του χρόνου.

Ζαχαρία Παπαντωνίου: Τα ψηλά βουνά

"Όταν δεν ήταν βαρυχειμωνιά, είχαν για σχολείο πότε ένα πεύκο, πότε ένα πλάτανο. Έπαιρναν τα βιβλία τους και διάβαζαν μαζί του απάνω στους λόφους, στον ήλιο και στον αέρα".

Κάνοντας μια βόλτα στο παλαιοβιβλιοπωλείο της πόλης βρήκα μια παλιά έκδοση των θρυλικών Ψηλών Βουνών του Ζαχ. Παπαντωνίου. Το αντίτυπο ήταν σε σχετικά καλή κατάσταση, δεν είχε όμως χρονολογία έκδοσης, προερχόταν όμως από τα Ιδιωτικά Εκπαιδευτήρια Θεσσαλονίκης "Ο Κοραής" όπως φαίνεται από τις διάσπαρτες σφραγίδες αυτού του ιδρύματος που υπάρχουν σε αρκετές σελίδες του βιβλίου. Ένα σχολείο που μάλλον δεν υφίσταται σήμερα. Το βιβλίο είναι και ντυμένο κι έτσι προστατεύτηκε από τη φθορά του χρόνου. Σημειώσεις εντός του δεν υπήρχαν , δείχνει όμως πως έχει πολυδιαβαστεί από μαθητές εκείνης της εποχής. 

Το βιβλίο διαβάζεται και σήμερα, όμως, σύμφωνα με τα προγράμματα φιλαναγνωσίας. Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου πραγματοποίησε με τη συγγραφή του μια πολιτιστική επανάσταση στα σχολικά ήθη των αρχών του 20ου αιώνα, το βιβλίο αγαπήθηκε από πολλούς αλλά και διώχθηκε λόγω της χρήσης της δημοτικής γλώσσας. Αν όμως η διαχρονική αξία του έχει οριστικά επιβληθεί, η μη υποχρεωτική του χρήση για τις ανάγκες του σύγχρονου εκπαιδευτικού προγράμματος της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης στερεί από τα παιδιά του σήμερα ένα ηθικό πρότυπο, έναν οδηγό επιβίωσης, όπως ήταν τα "Ψηλά Βουνά", το οποίο θα τα εισάγει στην αξία της φιλίας, της συνεργασίας, της ομαδικότητας, αλλά και της ατομικής ευθύνης, στην αναγνώριση της γνώσης ως ύψιστης αρετής αλλά, και αυτό είναι το εντελώς σύγχρονο που κομίζει το βιβλίο, της οικολογικής συνείδησης.  

Είναι όντως επίκαιρα τα μηνύματα του βιβλίου, παρά τις δεκαετίες που πέρασαν και την μεταβολή των κοινωνικών συνθηκών, η ανάγνωσή του μπορεί να ξυπνήσει τις κοιμισμένες συνειδήσεις διότι προσφέρει ηθική γνώση και αρετές τις οποίες τις δίδει με απλή καθάρια γλώσσα που στέκεται και σήμερα ως λογοτεχνία αξιώσεων.  Είναι διαφορετικό, ωστόσο, το κοσμοείδωλο της σύγχρονης εποχής, αλλά έστω και ως υπενθύμιση πως υπάρχει ένας άλλος κόσμος ικανός να μεταμορφώσει το ανθρώπινο πνεύμα, δεν αποτελεί χαμένος χρόνος το διάβασμα του βιβλίου. 

Κωνσταντίνος Χρηστομάνος: Η κερένια κούκλα & Το βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ

Εκδόσεις Γρηγόρη

Εκδόσεις Πελεκάνος

Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911) είναι μία αρκετά περίεργη μορφή καθώς είναι ένας από τους ελάχιστους γνωστούς Έλληνες που ασπάστηκε τον Ρωμαιοκαθολικισμό. 

Η παραμονή του, με κίνητρο τις σπουδές του και αργότερα με τη γνωριμία του με την αυτοκράτειρα Σίσσυ στην Αυστρία ίσως έπαιξαν κάποιο ρόλο, πάντως η Ορθοδοξία φαίνεται δεν είχε ριζώσει καθόλου εντός του και μόλις βρέθηκε σε ένα ανώτερο αστικό και πνευματικό περιβάλλον (αν και προερχόταν από αστική οικογένεια των Αθηνών) εγκατέλειψε την πατρώα πίστη. 

Κ. Χρηστομάνος

Τα δύο βιβλία του είναι διαφορετικά ως προς το στυλ και τη γραφή. Το "Βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ" περιγράφει τη ζωή και τη μαθητεία του Χρηστομάνου δίπλα στην θρυλική βασίλισσα της Αυστροουγγαρίας Σίσσυ όπου της μάθαινε ελληνικά.  Ο Χρηστομάνος δίνει μια συγκινητική περιγραφή της απλής ζωής του στην Βιέννη προτού ενταχθεί στη σφαίρα γοητείας της Ελισάβετ: "Ζούσαμε απλά και ήσυχα, γυρίζοντας σπίτι προτού κλείσουν την εξώπορτα για να βυθιστούμε στα βιβλία μας". Ο σύγχρονος Έλληνας φοιτητής που τυχόν διαβάσει αυτή την φράση θα έπρεπε να συλλογιστεί για το κατάντημά του, αλλά αν δεν το κάνει θά'χει πολλές ευκαιρίες στη ζωή του για να μετανιώσει και να ανανήψει. 

Ο Χρηστομάνος δέχεται την πρόσκληση της βασίλισσας Ελισάβετ η οποία επιθυμεί στον ελεύθερο χρόνο της να μάθει την ελληνική γλώσσα. Ο ελεύθερος χρόνος της Σίσσυ περιλάμβανε ένα καθημερινό, τουλάχιστον, δίωρο, περιποίησης της ατελείωτης κόμης της. Η Σίσσυ σίγουρα θα είχε ως πρότυπο την Ραπουνζέλ! Σ' αυτό το δίωρο αλλά και όποτε ήταν δυνατό, ο Χρηστομάνος όχι μόνο δίδασκε ελληνικά αλλά ήταν υποχρεωμένος ν' ακούει με μεγάλη προσοχή που έφθανε στα όρια της προσωπικής λατρείας προς το πρόσωπό της όλη την αμπελοφιλοσοφία της αυτοκράτειρας η οποία με φιλοσοφικό περισπούδαστο ύφος έκαμε παρατηρήσεις για τη ζωή , τον άνθρωπο και τον κόσμο οι οποίες σήμερα δεν ενδιαφέρουν κανέναν, αλλά για τον Χρηστομάνο ήταν ικανές να τον γοητεύσουν φθάνοντας ως την ανυπόφορη εξιδανικευμένη λατρεία του προσώπου της.  

Η Ελισάβετ

Η μυστηριακή γοητεία που ασκεί στον άτυχο Έλληνα η Σίσσυ φαντάζει στα δικά μας σύγχρονα μάτια κωμική, αλλά έχει την ιστορική αξία της καθώς εδώ πέρα μιλάμε για την κακοποίηση του πλατωνισμού: "Τα χέρια της είναι λιγνόχυτα, εύθραυστα και ξεψυχούνε στα κρίνα των δακτύλων της. Μοιάζουν άνθη που κρυώνουν. Κάτι μυστηριώδικο έχουν επάνω τους. Όταν κρατούν κανένα πράγμα το σφίγγουν τόσο πολύ που θάλεγε κανείς ότι είναι κρυφά συνδεδεμένα , σχεδόν μετουσιωμένα μαζί του". Όπου και να κοιτάξεις στο βιβλίο  θα βρεις τέτοιες προτάσεις ή ακόμα ιδανικότερες, σαν κι αυτή: "διάλυσε την εξωτερική και σωματένια της μορφή σε καθάριες γραμμές ωριοσύνης χύνοντας το κορμί της επάνω στα περιγράμματα των βουνών, παραδίνοντας το νου της στη θάλασσα, βυθίζοντας την ψυχή της στη γαλήνη των λαγκαδιών που τα γλυκοσκεπάζει η νύχτα". Ο Χρηστομάνος όταν δεν αναλίσκεται σε τέτοιες απείρου ιδεαλιστικού κάλλους περιγραφές και θαυμασμού προς την εργοδότρια του, καταγράφει τις απόψεις της Ελισάβετ οι οποίες συναγωνίζονται σε κούφιο ιδεαλισμό τις δικές του. Να μία: "Η τέχνη δεν είναι παρά η δημιουργία του πόθου μας, του πόθου για μιας ύπαρξην υπέρτατη όπως έπρεπε να μας ήτον η ίδια η ζωή. Γεννιέται από τη νοσταλγία για τη μοναδική πατρίδα και μαντεύει τις γραμμές και τις μορφές της".

Αν κανείς διάβαζε πρώτα την "Ελισάβετ" νομίζω πως πολύ δύσκολα θα καταδεχόταν να ξεκινήσει την "Κερένια Κούκλα". Αλλά ο θεός της ανάγνωσης με προφύλαξε, κι έτσι είχα διαβάσει πρώτα την "Κερένια Κούκλα" προτού αποφασίσω να διαβάσω και την "Ελισάβετ" ώστε να έχω μια ολοκληρωμένη άποψη για τον Χρηστομάνο- μόνο έτσι δικαιολογείται η ανάγνωση του ευαγγελίου του ιδεαλισμού που είναι το "Βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ".

"Λίγο πριν φθάσουνε στην πόρτα τους, καθώς ήτανε βουτηγμένοι στο σκοτάδι και στη βουνήσια μοναξιά, ο Νίκος έξαφνα γύρισε, έπιασε τη Λιόλια απ' το κεφάλι και τη φίλησε...".

Η "Κερένια Κούκλα" , αντίθετα, είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται και σήμερα και προκαλεί απορίες πως είναι δυνατό ο ίδιος συγγραφέας να έγραψε και την Ελισάβετ, διότι εδώ ο ρεαλισμός, το δράμα και ένας κάποιος ελάχιστα κεκρυμμένος αισθησιασμός διαπνέει το έργο που αντέχει στο χαρακτηρισμό του ως ρεαλιστικού μυθιστορήματος.  Εδώ κυριαρχεί  το γήινο πάθος που ενσαρκώνεται ανάμεσα στον Νίκο, ο οποίος είναι παντρεμένος με την κατάκοιτη εγκυμονούσα γυναίκα του Βεργινία, και της μικρής Λιόλιας η οποία θα εργαστεί ως οικιακή βοηθός στο σπιτικό τους. 

Ένας σφοδρός έρωτας θα αναπτυχθεί και ένα μεγάλο δράμα θα παιχτεί ανάμεσα σ' αυτό το τρίο όπου θα λάβει μεταφυσικές διαστάσεις, αλλά όχι του σαθρού ιδεαλισμού που διαβάσαμε στην "Ελισάβετ" αλλά βγαλμένο μέσα από τις λαϊκές προλήψεις και την παραδοχή πως υπάρχει ένας ηθικός νόμος στον οποίο οι άνθρωποι εκείνης της εποχής πίστευαν. Όπως σωστά σημειώνει στο εισαγωγικό σημείωμα των εκδόσεων Γρηγόρη η Γλυκερία Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου "ο κόσμος μέσα στον οποίο κινούνται με πολλή φυσικότητα οι ταπεινοί άνθρωποι του μυθιστορήματος είναι συγχρόνως αληθινός και φανταστικός, πεζός και ποιητικός, ρεαλιστικός και ιδεαλιστικός". Όλα αυτά ο Χρηστομάνος τα βρήκε σε μια λαϊκή γειτονιά της Αθήνας και όχι στα παλάτια της ξεπεσμένης αριστοκρατίας της Βιέννης, είναι αληθινά εντυπωσιακή η αντίθεση ανάμεσα στα δύο αφηγήματα του ίδιου συγγραφέα- από τη μια έχουμε τη ζωή όπως περιγράφεται μέσα από το ερωτικό πάθος, την διαβολή, την γκάμα όλων των ανθρώπινων συναισθημάτων, και από την άλλη την ακινησία των ιδεών, των ωραίων πλην όμως αδειανών από ζωή εκφράσεων. Πόσες φορές ο Χρηστομάνος στην "Κερένια Κούκλα" μιλά για το στήθος της Λιόλιας, πόσες φορές το φέρνει ως εικόνα μπροστά μας στις διάφορες εναλλαγές των συναισθημάτων ή των σκέψεων της! Και πόσες φορές έχουμε μπροστά μας την ιδέα της Σίσσυ, την οποία και λησμονούμε τόσο γρήγορα με το κλείσιμο του βιβλίου της. 

Ο Χρηστομάνος κατόρθωσε να γράψει δύο βιβλία με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά μετακξύ τους. Για κάποιον λόγο, η αυστριακή αυλή αποκήρυξε το έργο του για την "Ελισάβετ", δεν της άρεσε ο ακραιφνής ιδεαλισμός του που έφθανε στα όρια της χαμέρπειας και αμαύρωνε τη μνήμη της φονευθείσης αυτοκράτειρας ή μήπως η φαντασία του Χρηστομάνου ήταν αυτή που επισκίαζε την αληθινή εικόνα της Σίσσυ;

 Ότι κι αν ήταν, η "Κερένια Κούκλα" διασώζει τη μνήμη του Χρηστομάνου στην αιωνιότητα καθώς μας έδωσε ένα μικρό διαμαντάκι ηθογραφίας, ερωτισμού και ρεαλιστικού είδους γραφής στο οποίο οι γυναικείες μορφές της Λιόλιας και της Βεργινίας μας επαναφέρουν στο έδαφος που ελέγχουν τα αρχέγονα συναίσθηματα, έδαφος οικείο και σήμερα.

π.Νικόλαος Λουδοβίκος: Η ιστορία της αγάπης του Θεού

Ο π. Νικόλαος Λουδοβίκος είναι ένας από τους ελάχιστους ιερείς-θεολόγους-συγγραφείς που αξίζει να τον παίρνει κανείς στα σοβαρά, ν' ασχολείται με όσα γράφει και λέει και να τον μελετά με προσοχή. 

Είναι φαινόμενο σπάνιο μέσα στον εθνικιστικό χώρο της ορθόδοξης εκκλησίας, είναι από τους λίγους που γνωρίζουν την δυτική θεολογία και φιλοσοφία και αυτό του επιτρέπει να μιλά με κάποιο κύρος και εγκυρότητα για τις διαφορετικές προϋποθέσεις γνώσης του Θεού σε Δύση και Ανατολή- δεν έχει την οίηση του Ράμφου, τον οποίο δικαιολογημένα περνά γεννεές δεκατέσσερις κάθε φορά που σχολιάζει μιαν αντιεπιστημονικά διατυπωμένη άποψή του, αλλά είναι πραγματικός γνώστης των πηγών, θύραθεν και εκκλησιαστικών, και μπορεί να έλθει σε γόνιμο διάλογο με την σύγχρονη δυτική σκέψη διχως να εκστασιάζεται από τα διανοητικά επιτεύγματά της αλλά με διαυγή τρόπο να επισημαίνει τον διαφορετικό τρόπο που αντιλήφθηκαν την παρουσία του Θεού οι άγιοι θεόπτες της ορθόδοξης καθολικής εκκλησίας.

Το βιβλίο του που εκδίδει η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου συνιστά μια συλλογή από ομιλίες του π. Νικολάου τις οποίες ακολουθεί μια σειρά ερωτοαποκρίσεων μεταξύ αυτού και των ακροατών του που φωτίζουν κάποιες από τις σκέψεις του ομιλητή. Οι ομιλίες αυτές βασίζονται στην ανάλυση ενός χωρίου από την Καινή Διαθήκη και ως χαρακτηριστικό τους έχουν την ανάδειξη της ιστορικής διάστασης της αγάπης του Θεού προς τον άνθρωπο και τον κόσμο. Ο λόγος του π. Νικολάου είναι υπαρξιακός, αντλεί από την παράδοση των αγίων Πατέρων τους οποίους δεν χρησιμοποιεί εν είδει καταλόγου ρηθέντων αλλά δημιουργικά τους εντάσσει σ' έναν διάλογο με την τωρινή κατάσταση των χριστιανών πιστών και με την φιλοσοφία, αρχαία και σύγχρονη. 

Οι παρατηρήσεις του π. Νικολάου ξαφνιάζουν γιατί δεν είναι ηθικολογικές, αλλά εμποτισμένες και από την εμπειρία του ως πνευματικού, στοχαστή, και ανθρώπου που ήλθε σε επαφή με σύγχρονες άγιες μορφές της ορθόδοξης εκκλησίας. Τα όσα λέει σε αγγίζουν προσωπικά γιατία αυτά που λέει δεν έχουν αφηρημένο περιεχόμενο αλλά μεταμορφωτική διάσταση, ενθουσιάζουν τον πιστό που αναθερμαίνεται η πίστη του και, σε κάποιες στιγμές, τον οδηγούν στο χώρο της μετανοίας. Το ουσιαστικό για μας πάντως είναι πως ο π. Νικόλαος λόγω των γνώσεων του μπορεί να μιλήσει και στην καρδιά ενός σύγχρονου πιστού που δεν αγνοεί (γιατί αυτό θα ήταν αμαρτία) τον σύγχρονο στοχασμό αλλά με κριτική διάθεση είναι σε θέση να συνομιλήσει μαζί του και να αντλήσει στοιχεία που θα στηρίξουν τις απόψεις του. Ο π. Νικόλαος γνωρίζει τον τρόπο των μεγάλων διδασκάλων της πίστης και τοποθετείται ανάλογα: "Ο ίδιος ο άνθρωπος, όταν κάνει θεολογία ακαδημαϊκά, αν αποφασίσει να μπει και στον υπαρξιακό χώρο, αυτό που του γεννιέται ως θεολογία ξαφνικά στο νου του είναι πολύ διαφορετικό απ' αυτό που νόμιζε". (σ. 341).

Το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς....ως τώρα.

Η μετάφραση του "Ταξιδιώτη του Αιώνα" του Αντρές Νέουμαν από τον Αχιλλέα Κυριακίδη και η έκδοση του βιβλίου του πολύ σημαντικού αυτού αργεντίνου συγγραφέα, τον οποίο έχει υμνήσει ο Ρομπέρτο Μπολάνιο, από τις εκδόσεις Opera, είναι το αναμφισβήτητο εκδοτικό γεγονός της χρονιάς ίσαμε τώρα. 

Πρόκειται για ένα βιβλίο που όσοι αγαπούν τα βιβλία, τη λογοτεχνία, την γλώσσα, την ποίηση, την φιλοσοφία θα τα βρουν όλα εκεί μέσα. Πραγματική ιδιοφυία ο Νέουμαν προσφέρει στον τυχερό αναγνώστη μια πνευματική πρόκληση. Μια πολύ σημαντική εκδοτική στιγμή.

Πικρές αλήθειες από τον Άντονυ Τρόλλοπ

"Μισούσα το γραφείο. Μισούσα την δουλειά μου....η μόνη σταδιοδρομία στη ζωή μου που ήταν μέσα στις δυνατότητες μου, ήταν αυτή του συγγραφέα". 
(Από την "Αυτοβιογραφία").

Έντμουντ Γκος: Πατέρας και Γιος

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (Μετάφραση: Π. Σουλτάνης)

Ο Έντμουντ Γκος (1849-1928) είναι κυρίως γνωστός για το αυτοβιογραφικό κείμενο που έγραψε περιγράφοντας τη σχέση του με τον πατέρα του Φίλιπ Χένρυ Γκος. Όπως λέει και ο υπότιτλος είναι σπουδή πάνω σε δύο ιδιοσυγκρασίες- από τη μια ο εξαιρετικός επιστήμονας Πατέρας ο οποίος όμως είχε μια στενή και εν πολλοίς ιδιάζουσα αντίληψη περί θρησκείας, καθώς ανήκε στον κύκλο των Αδελφών του Πλύμουθ, ένα αιρετικό ρεύμα στους κόλπους της προτεσταντισμού, και από την άλλη ο Γιος που μεγαλώνει μέσα σ' αυτόν τον χώρο της θρησκευτικής απομόνωσης, αλλά δεν πείθεται, και μια σειρά γεγονότων τελικά συμβάλλουν στην διάσωσή του από την ολοκληρωτική βύθιση σ' αυτόν τον κόσμο.

Δεν ήταν όμως μόνο ο Πατέρας, αλλά και η Μητέρα του Γκος που είχε παρόμοιες τάσεις, αν όχι πιο αυστηρές ακόμη και επιθυμούσε την αυστηρή πουριτανική ανατροφή του νεαρού Έντουαρντ. Ήταν και οι δύο γονείς, λοιπόν, ολότελα θρησκευτικές προσωπικότητες, που χαρακτηρίζονταν από την εμμονή και τον φανατισμό κάποιου που ανήκει σε μια κλειστή σέκτα: "Απόλυτα πεπεισμένοι για τη γνησιότητα της σχέσης τους με τον Θεό, δεν ζητούσαν καμιά άλλη καθοδήγηση. Δεν αναγνώριζαν κανέναν άνθρωπο ως πνευματική αυθεντία, δεν δέχονταν ως οδηγό τους κανέναν ιερέα ή ποιμένα, δεν τους απασχολούσε καμία από τις τρέχουσες θρησκευτικές απόψεις. Ζούσαν σ΄ένα διανοητικό κελί που το όριζαν ολόγυρα οι τοίχοι του δικούς τους σπιτιού....".

Κυριαρχεί λοιπόν στη ζωή του μικτού Γκος η θρησκεία και η Βίβλος, και μάλιστα η κατά γράμμα ερμηνεία αυτής σύμφωνα με την διδαχή των Αδελφών του Πλύμουθ, η απουσία λατρευτικής ζωής έτσι όπως την βίωνε η επίσημη αγγλικανική εκκλησία. Ο σκοπός των δύο γονιών ήταν η διαμόρφωση μιας τέλειας θρησκευτικής προσωπικότητας: "μου μιλούσαν μόνο για ιεραπόστολους, ποτέ για πειρατές". Μέσα σ' ένα τέτοιο περιβάλλον υπήρχε, όπως ήταν αναμενόμενο, ασφυκτικός έλεγχος στα διαβάσματα του νεαρού Γκος- δεν είναι τυχαίο πως δεν γνώρισε παρά σε μεγάλη σχετική ηλικία τα αριστουργήματα της κλασικής αγγλικής λογοτεχνίας. Τηρουμένων των αναλογιών, η θρησκευτική εμπειρία του Γκος θυμίζει τα όσα περιέγραψε ο Χρήστος Γιανναράς στο "Καταφύγιο Ιδεών", αν και τον ρόλο του Πατέρα στη δική του περίπτωση τον έπαιζε η οργάνωση "Ζωή". Πάντως οι τεχνικές και οι μέθοδοι ήσαν οι ίδιες. 

Edmund Gosse

Ο Γκος έζησε τηνν παιδική και την πρώτη εφηβική ηλικία του στον απομονωμένο κόσμο της θρησκευτικής αίρεσης των Αδελφών του Πλύμουθ. Ακόμα και μετά τον θάνατο της μητέρας του όπου το κύριο βάρος, πλέον, της ανατροφής του το είχε ο Πατέρας, συνεχίστηκε αυτή η ιδιάζουσα μορφή πνευματικής ανάπτυξης: "με έτρεφε με θεολογικό κρέας που εγώ ήταν αδύνατο να χωνέψω".

H επανάσταση του Γιού υπήρξε σταδιακή, οφειλόμενη τόσο στην ιδιαίτερη κράση της ψυχής του, όσο και σε διάφορα σκόρπια ερεθίσματα από τον χώρο του διαβάσματος και του βιβλίου που άνοιξαν απρόοπτες ρωγμές στον γρανιτένιο κόσμο που έχτιζε δίπλα του ο Πατέρας. Παρά την εμμονή του Πατέρα, και την καλοπροαίρετη διάθεση του Γιού να τον σεβαστεί και τον ακούσει, η ιδιαίτερη φύση του θα του μιλήσει με την δική της φωνή: "Όσο δεχόμουν πίεση από το περιβάλλον μου παραιτούμουν από οτιδήποτε άλλο, από τις σκέψεις μου, τα λόγια μου, τις προσδοκίες μου, τις βεβαιότητεςμου, υπήρχε όμως κάτι από το οποίο δε παραιτούμουν ποτέ, τον εσώτερο και επίμονο εαυτό μου". Η υποκειμενική ερμηνεία της Βίβλου, η μοναδική αυτή αίσθηση πως υπάρχεις μόνο εσύ και το γραπτό κείμενο της θεόπνευσης γραφής και ως εκ τούτου δεν υπάρχει ανάγκη μεσολαβητών, όρισε ,αλλά για άλλους σκοπούς, την αίσθηση της ατομικότητας του Έντουντ Γκος. Κάπως έτσι θα προκύψουν και τα ατομικά διαβάσματα, εκείνα που ξέφευγαν από την θρησκευτική εκπαίδευση, που άνοιξαν το νου και τους πνευματικούς ορίζοντες του νεαρού Γκος, αλλά και το γεγονός της ύπαρξης μιας μητριάς στο σπίτι που δεν είχε τόσο αυστηρές αρχές όσες η μητέρα του.

Το βιβλίο είναι σπαρακτικό δίχως να φθάνει σε μελοδραματικές εξάρσεις, είναι σπαρακτικό λόγω της ειλικρίνειας του συγγραφέα και της ψύχραιμης αποτίμησης της σχέσης με τον Πατέρα του, για τον οποίο πέρα από την κριτική που τον ασκεί δείχνει και τον απερίγραπτο σεβασμό προς το πρόσωπο του. Το βιβλίο όμως μπορεί να διαβαστεί και ως κριτική ενός θρησκευτικού φαινομένου, μιας τελείως υποκειμενικής προσέγγισης του μυστηρίου του Θεού η οποία βασίζεται στο θεμελιώδες αξίωμα πως η Βίβλος είναι η πηγή κάθε αυθεντίας και αλήθειας, την οποία όμως δεν χρειάζεται κάποιος άλλος έξω από τον εαυτό σου για να την κατανοήσεις. Αυτή η λατρεία του γραπτού κειμένου, με κάποιο τρόπο, οδήγησε τον Έντμουντ Γκος στην ανακάλυψη και άλλων βιβλίων, όχι μόνο θρησκευτικών, που έμελλε να διαδραματίσουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη του. Αν έγινε κάποιο όνομα στο χώρο των αγγλικών γραμμάτων το χρωστά ο Γκος και στην εμμονή του Πατέρα στην θρησκευτική παιδεία του Γιού του μέσω της λατρείας της ανάγνωσης της Αγίας Γραφής.

Ο Πατέρας Γκος

Ο Έντμουντ μιλά σκληρά για την άκαμπτη ευσέβεια του Πατέρα του, αυτή που ορθωνόταν σαν εμπόδιο ανάμεσα στις απαιτήσεις της παιδικής του ψυχής και στην αγάπη του Πατέρα του γι' αυτόν. Διαβάζοντας το βιβλίο δεν αποκόμισα την αίσθηση πως ο Πατέρας δεν νοιαζόταν γι' αυτόν ή πως ήταν απόμακρος- στην ουσία, πρόκειται για την σχέση δύο διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών. Σαν τον άσωτο υιό της ευαγγελικής παραβολής, ο Πατέρας δίνει τα πάντα στον υιό και εκείνος φεύγει μακριά του. Στην ευαγγελική διήγηση ο υιός θα επιστρέψει πάλι κοντά του αφού δοκίμασε τον εμπειρικό κόσμο και του φάνηκε άσχημος και αισχρός συγκρινόμενος με την οικία του πατέρα του. Στην περίπτωση του Γκος, αυτός δεν θα επιστρέψει πίσω, ο εμπειρικός κόσμος του φάνηκε πολύ πιο όμορφος από τον κόσμο που είχε χτίσει ο Πατέρας του. Και οι δύο γιοί ασκούν το δικαίωμα στην ατομικότητα- αλλά το γεγονός πως ο Έντμουντ βρήκε τον έξω κόσμο πιο θελκτικό γι' αυτόν και δεν επιθύμησε την επιστροφή στον Πατέρα σημαίνει πως αυτός δεν είχε ποτέ μπορέσει να καταλάβει τον Γιο του, ή μάλλον να τον προσεγγίσει ερχόμενος στο δικό του επίπεδο. Όπως λέει κάπου ο Έντμουντ, και νομίζω αυτό δίνει το κλειδί για την κατανόηση της σχέσης τους, "ο Πατέρας μου, χωρίς να το συνειδητοποιεί, μιλούσε στο δικό του επίπεδο, όχι στο δικό μου....επιδίωξε να χτίσει επιστεγάσματα και επάλξεις χωρίς να προνοήσει να θέσει θεμέλια κάτω από αυτά".

Ζωρζ Σιμενόν: Έγκλημα στο πλοίο

-Το καράβι με τη σφραγίδα της οργής, μουρμούρισε ο Μαιγκρέ.

Το 1973 μεταφράστηκε και κυκλοφόρησε από τα ΒΙΠΕΡ το μυθιστόρημα "Au Rendez-vous des terre-Neuvas" (Πρώτη Έκδοση: 1933) του Ζωρζ Σιμενόν με τίτλο "Έγκλημα στο πλοίο". Μυθιστόρημα ατμοσφαιρικό, όπως όλα με ήρωα τον Μαιγκρέ, το οποίο διαδραματίζεται πάνω στο πλοίο Οσεάν στο λιμάνι του Φεκάν- εκεί που θέλει να περάσει οικογενειακά τις διακοπές του ο Μαιγκρέ. Αλλά, όπως συνήθως γίνεται, κάποια μυστήρια υπόθεση, η κατηγορία σε βάρος του ασυρματιστή του καραβιού Πιερ Λε Κλενς ο οποίος κατηγορείται ότι δολοφόνησε τον πλοίαρχο του πλοίου, έρχεται να αναστατώσει την τοπική κοινότητα και να χαλάσει τις αμέριμνες διακοπές του Μαιγκρέ. 

Ο ασυρματιστής όμως δεν είναι ο ένοχος της αποτρόπαιας πράξης του στραγγαλισμού του καπετάνιου του Οσεάν. Με εμμονή στην παρατήρηση της λεπτομέρειας ο Σιμενόν οδηγεί τον Μαιγκρέ στα ίχνη του πραγματικού δολοφόνου, αλλά και στον ρόλο που παίζουν σ' αυτές τις περιπτώσεις οι μοιραίες γυναίκες που τρυπώνουν στα καράβια προκειμένου οι ναυτικοί να διασκεδάσουν τις μέρες εκείνες που το καράβι ξεχνά τη στεριά. Οι χαρακτήρες του Σιμενόν, οι περιγραφές του μένουν στη μνήμη μας γιατί αποτυπώνουν την παρακμιακή φύση τους: "Η Αντέλ δεν έμοιαζε με την κυρία Μπερνάρ. Δεν κοίταζε το σπίτι, δεν έχανε την ώρα της να γυαλίζη το παρκέ και να τρίβη τις κατσαρόλες. Ούτε και έκανε ποτέ της σχέδια για το μέλλον....Ήταν όμως μια γυναίκα, που μονάχα η ανάμνηση της, τον έκανε να κοκκινίζη και να χάνη την αναπνοή του....Την διασκέδαζε η ιδέα, να ταξιδέψη κρυφά σ' ένα καράβι και να ζήση μια περιπέτεια". 

Λιτή περιγραφή, που διανοίγει όμως πολλές δυνατότητες ερωτικής αντιζηλίας, απώλεια της ορθής κρίσης, και εν τέλει, εμμέσως, οδηγεί στην απώλεια και στο έγκλημα. Θαυμάσια απεικόνιση της παρακμής της ανθρώπινης ψυχής από τον μάστορα Σιμενόν και ένα νουάρ μυθιστόρημα αποπνικτικό μεν, αλλά με καθαρτήριο τέλος.

Νηλ Μακ Γκρέγκορ: Γερμανία. Μνήμες ενός έθνους.

Ο  γνωστός ιστορικός του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου Antony Beevor λέει για το συγκεκριμένο βιβλίο πως "όποιος θέλει να κατανοήσει τη Γερμανία οφελει να διαβάσει το βιβλίο του Νηλ Μακ Γκρέγκορ".

Ο Μακ Γκρέγκορ δεν είναι ιστορικός αλλά υπήρξε ο διευθυντής του Βρετανικού Μουσείου από το 2002 έως το 2015. Το ερευνητικό του ενδιαφέρον εστιάζεται κυρίως στην ανίχνευση της ιστορίας μέσω σημαντικών αντικειμένων, τεχνουργημάτων, με τα οποία μπορεί να αναγνώσει την πνευματική εξέλιξη του κόσμου. 

Κάτι τέτοιο πραγματοποιεί και σ' αυτό το βιβλίο, που δεν είναι μια ιστορία του γερμανικού έθνους όπως ένας επαγγελματίας ιστορικός θα την είχε συγγράψει αλλά μια καταγραφή των σημαντικότερων στιγμών της ιστορίας των Γερμανών μέσω εμβληματικών αντικειμένων, γεγονότων και στιγμών που σημάδεψαν το μεγάλο αυτό έθνος από τις απαρχές της ιστορίας του έως σήμερα. 

Είναι μια καταγραφή των μνημείων της Γερμανίας και του πως αυτά "μιλάνε" για την ιστορία και τη διαδρομή του έθνους μέσα στο χρόνο. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο ίδιος: "Αυτό το βιβλίο δεν επιχειρεί να είναι- δεν μπορεί να είναι- με καμιά έννοια μια ιστορία της Γερμανίας, αλλά προσπαθεί να εξερευνήσει μέσω αντικειμένων και κτηρίων, ανθρώπων και τόπων, κάποια διαμορφωτικά νήματα στην σύγχρονη εθνική ταυτότητα της Γερμανίας".

Το βιβλίο διανθίζεται από ωραίες ασπρόμαυρες και έγχρωμες εικόνες που συνοδεύουν την ανάλυση του συγγραφέα καθώς επεξηγεί τάσεις και μορφές της γερμανικής ιστορίας. Το βασικό χαρακτηριστικό της ιστορίας της Γερμανίας είναι η αργόσυρτη και βασανιστική πολιτική και εθνική ενοποίηση που τελικά επιτεύχθηκε δια πυρός και σιδήρου αργότερα από όλα τα υπόλοιπα σημαντικά ευρωπαϊκά έθνη. Η αδυναμία αυτή οφειλόταν μεταξύ των άλλων και στην ασάφεια της γερμανικής επικράτειας που χαρακτήριζε η έλλειψη σαφούς προσδιορισμού των συνόρων της Γερμανίας στον ευρωπαϊκό χάρτη εφόσον γερμανόφωνοι πληθυσμοί κατελάμβαναν μια τεράστια έκταση στο κέντρο και στα ανατολικά της ηπείρου. 

Νηλ Μακ Γκρέγκορ

Ο Νηλ Μακ Γκρέγκορ λαμβάνοντας αυτό υπόψη θεωρεί πως είναι δύσκολο να ομιλούμε για μια γερμανική ιστορία αλλά για πολλές και διαφορετικές ιστορίες όσες και τα διαφορετικά κρατίδια. Διαφορετική είναι η ιστορία της Πρωσσίας, διαφορετική η ιστορία της Σαξωνίας ή της Βαυαρίας. Την διαφορετικότητα αυτή αντανακλούν οι φοβερές θρησκευτικές έριδες του 16ου και 17ου αιώνα που ως κέντρο τους είχαν τη γερμανική γη. Ο ξεχασμένος σήμερα Τριακονταετής Πόλεμος προκάλεσε στη Γερμανία μεγαλύτερες καταστροφές απ' ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, ενώ οι πόλεμοι με τη Γαλλία και ο ανταγωνισμός μεταξύ τους διαμόρφωσε τη ψυχοσύνθεση του γερμανικού έθνους. Μάλιστα σε αντίθεση με τους Γάλλους οι οποίοι έβλεπαν τους εαυτούς τους ως διάδοχοι των Ρωμαίων, οι Γερμανοί για να δείξουν την αντίθεση τους θεωρούσαν εαυτούς ως συνεχιστές της νοοτροπίας των αρχαίων Ελλήνων, γι' αυτό και το πάθος τους με τη γλώσσα, τη φιλολογία και την φιλοσοφία.

Αδελφοί Γκριμ, Λούθηρος, Γκαίτε, Μπίσμαρκ, Μπαουχάους: ο Μακ Γκρέγκορ διαβάζει τη γερμανική ιστορία μέσα από τις σημαντικές προσωπικότητες που ανέδειξε το έθνος και μέσα από την πρωτοπορία της καλλιτεχνικής έκφρασης. Αλλά δεν παραλείπει και τον λαό, ιδίως αυτόν, τα εκατομμύρια των προσφύγων που εγκατέλειψαν προγονικές εστίες αιώνων στην ανατολική Ευρώπη και κατέφυγαν στα νέα σύνορα της Γερμανίας μετά την ήττα στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, την πιο μαζική προσφυγική κρίση που γνώρισε ποτέ η Ευρώπη η οποία όμως είναι ξεχασμένη, για πολλούς, σήμερα. Η ιστορία της Γερμανίας είναι μια συνεχής διαδικασία αναζήτησης συνόρων που να εμπερικλείουν την γερμανική ταυτότητα και την ψυχή του έθνους. Τα νέα σύνορα που καθορίστηκαν με τις συνθήκες που τερμάτισαν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και την εν νέου ενοποίηση της Γερμανίας το 1989 φαίνεται πως συνιστούν την οριστική απάντηση της ιστορίας σ΄ αυτή την περιπέτεια του γερμανικού έθνους- ακόμα και αυτή η ιστορική Καινιξβέργη, η πατρίδα του Καντ, το σημερινό Καλινίνγκραντ, έχει χάσει την όποια συμβολική του σημασία καθώς είναι πλήρως εκρωσισμένη. 

Ο Νηλ Μακ Γκρέγκορ προσφέρει μια συναρπαστική αφήγηση. Ο πιο χαρισματικός καλλιτεχνικός διευθυντής της Βρετανίας, αυτός που με λογικά επιχειρήματα αρνήθηκε την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα στην Ελλάδα θεωρώντας το αίτημα των Ελλήνων ως σωβινιστικό και εθνικιστικό, προβαίνει σε μια ισορροπημένη ανάλυση, δίχως να κρύβει όμως τον θαυμασμό του, για τα επιτεύγματα του γερμανικού έθνους. Ως Βρετανός είναι αρκετά φλεγματώδης για να αναγνωρίσει την υπεροχή των Γερμανών σε πολλά σημεία, και κυρίως την προσπάθεια τους να αντιμετωπίσουν το παρελθόν τους. Ένα έθνος που δεν σταμάτησε να επινοεί τον εαυτό του ακόμα και μέσα από την καταστροφή.