Γκάι Γκάβριελ Κέι: Τιγκανά

Ήταν το δεύτερο βιβλίο του Κέι που διάβασα μετά το "Ένα Τραγούδι για την Αρμπόν", το οποίο είχα διαβάσει πριν από αρκετά χρόνια. Ξαναδιάβασα λοιπόν Γκάι Γκάβριελ Κέι καταμεσής του καλοκαιριού, ένα βιβλίο στην κατηγορία του fantasy genre, αφενός για να συνδεθώ με το παρελθόν όπου τέτοιες ιστορίες διάβαζα με ευχαρίστηση, έπαιζα computer games που είχαν ως βάση τον κόσμο της φαντασίας (όπως αυτός ορίστηκε από τον Τόλκιν) και άκουγα epic metal που θεωρείται η μελοποιημένη εκδοχή αυτού του λογοτεχνικού είδους. 

Ωστόσο, αν και ο Γ.Γ.Κ. ξεκίνησε ως δημιουργός μυθιστορημάτων φαντασίας, στη συνέχεια προσανατολίστηκε περισσότερο στην κατασκευή ενός υβριδικού τύπου φανταστικού μυθιστορήματος που συνδυάζει και στοιχεία  από την πραγματική ιστορία μεταφερμένα όμως στον φανταστικό κόσμο. Έτσι στο "Τιγκανά" έχουμε καταστάσεις που θυμίζουν ιστορία της αναγεννησιακής Ιταλίας ενώ διατηρούνται και κάποια, λίγα όμως δίχως να είναι τα κυρίαρχα, στοιχεία από το είδος της φαντασίας: λίγη μαγεία που δεν μεταβάλλει την κεντρική αφήγηση και το νόημά της.

Πάντως σε καμιά περίπτωση δεν μπορούμε να μιλάμε για ένα εξολοκλήρου βιβλίο φαντασίας με τα γνωστά του κλισέ, αλλά για ένα sui generis βιβλίο που συνδυάζει την φανταστική εκδοχή μιας ιστορικής κατάστασης με στοιχεία από το λογοτεχνικό είδος της φαντασίας. Σαφώς και τα όρια παραμένουν δυσδιάκριτα. Είναι σαφή πάντως τα στοιχεία εκείνα που διακρίνουν τις αρετές από τις αδυναμίες του Γ.Γ.Κ: κατ' αρχάς το βιβλίο είναι αρκετά μεγάλο, σχεδόν 800 σελίδες και η δράση δυσανάλογα μικρή σε σχέση με το μέγεθος του. Δεν υπάρχουν πολλά επεισόδια διότι έχει επικρατήσει η λογική της περιγραφής της εσωτερικής ψυχοσύνθεσης των χαρακτήρων που καταλαμβάνει πολλές παραγράφους κάθε φορά που πάει να προχωρήσει λίγο η δράση.

Αυτό έχει πάντως και τα θετικά του στοιχεία που δεν πρέπει ν΄αγνοηθούν: οι ήρωες δεν είναι μονοκόμματοι, έχουν ουσία και βάθος, αλλά σ' ένα μυθιστόρημα φαντασίας τούτη η ενδοσκόπηση των ηρώων θα έπρεπε να συνοδεύεται και με λίγο περισσότερο δράση. Το θέμα της αναλογίας, εντούτοις, είναι ζήτημα γούστου. Οι περιγραφές του πάντως είναι αληθινά καλλιτεχνικές, φερ' ειπείν ο κόσμος των διαφορετικών επαρχιών του Φοίνικα αναλύεται με λεπτομέρειες και με ζωντάνια. Η ιστορία αναφέρεται στη δράση μιας παρέας νέων κατά της τυραννίας που έχει συντελέσει στην απώλεια όχι μόνο της πατρίδας τους αλλά κι αυτού του ονόματος της, τους Τιγκανά. Στο βιβλίο υπάρχει η βασική δομή των καλών συνωμοτών εναντίον της διπλής τυραννίας του Brandin και του Alberico, ηγετών αντίστοιχα του Ygrath και του Barbandier. Η κακία των δύο, και κυρίως του πρώτου που ευθύνεται για την απώλεια της ταυτότητας του Τιγκανά δεσπόζει στη μυθοπλασία του Γ.Γ.Κ. Όμως όσο εξελίσσεται η ιστορία ένα γεγονός διαφοροποιεί την τύχη των τυράννων, ο έρωτας. Εδώ ο Γ.Γ.Κ. επιφυλάσσει ευνοϊκότερη μεταχείριση για τον κατακτητή του Τιγκανά, τουλάχιστον στο επίπεδο των εντυπώσεων στα μάτια του αναγνώστη: τον απεικονίζει πιο ανθρώπινο, σε αντίθεση με την ολοκληρωτική λογική εξουσιαστικών τάσεων του Alberico, με συναισθήματα και κάποια ευθυκρισία- σ' αυτό ευθύνεται η Dianora που μεταμορφώνει τον εαυτό της και τον Brandin: η ερωτική τους ιστορία είναι από τις πιο συγκινητικές του βιβλίου, όπως και ο τρόπος θανάτωσης του Brandin.

Ο Γ.Γ.Κ. δίχως να γράψει ένα αμιγώς βιβλίο φαντασίας, κατάφερε να ταξιδέψει το νου και την καρδιά του αναγνώστη στις περιπέτειες των λαών του Φοίνικα. Αν η εμμονή στην μικρολεπτομέρεια ενίοτε κουράζει, ικανοποιεί ωστόσο την καλλιτεχνική δίψα του αναγνώστη για όμορφες περιγραφές. Η τυραννοκτονία αμφότερων των τυράννων προσφέρει κάποια ηθική ικανοποίηση, και αν εκείνη του Alberico είναι απόλυτα δικαιολογημένη, ο τρόπος με τον οποίο θανατώνεται ο Brandin, από το σπαθί του εμπίστου του, φανερώνει πως το αίσθημα της δικαιοσύνης είναι αξεδιάλυτο από την δίψα για εκδίκηση όσες αλλαγές κι αν φέρνει ο χρόνος στις καρδιές των ανθρώπων.

H.G.Wells: Ο πόλεμος των κόσμων

Signet Editions

Σε μια εποχή που η πίστη στις δυνατότητες του ανθρώπου ήταν έκδηλη και αναμφισβήτητη, ο Γουέλς με το σημαντικό αυτό έργο επιστημονικής φαντασίας (1898) έρχεται να προσφέρει ένα δυστοπικό μέλλον αβεβαιότητας και φόβου μπροστά στο άγνωστο, που το ενσαρκώνουν οι Αρειανοί, και τα στοιχεία της φύσης που ακόμα κρύβουν πολλά μυστικά για να εμμένουν στην οίηση οι άνθρωποι.

Ο Γουέλς από τις πρώτες γραμμές του βιβλίου φροντίζει να περιορίσει την αυταρέσκεια των ανθρώπων: "Και προτού τους κρίνουμε πολύ αυστηρά θα πρέπει να θυμηθούμε την ανελέητη και ολοκληρωτική καταστροφή που επέφερε το δικό μας είδος, όχι μόνο στα ζώα όπως τον εξαφανισμένο βίσωνα και το ντόντο, αλλά επί των ανώτερων ειδών". 

Η επίθεση των Αρειανών και η καταστροφή του Λονδίνου αποτελούν ωραιότατες περιγραφές οι οποίες παραμένουν στη μνήμη μας για αρκετό καιρό, κυρίως λόγω της χειρουργικής τους απεικόνισης, αυτό το κρύο και απόλυτα λογικό συνεχές μοτίβο καταστροφής και πανικού που σπέρνεται ανάμεσα στους κατοίκους από την προέλαση τηςη τεχνολογικής υπεροχής των Αρειανών.

Η ανθρωπότητα τούτες τις ώρες της μεγάλης δυστυχίας επικαλείται την κοινή μνήμη της : "Για ποιό λόγο επιτρέπονται αυτά τα πράγματα; Ποιές αμαρτίες διαπράξαμε; Σαν να ήταν όπως στα Σόδομα και τα Γόμορρα!".  Οι αμαρτίες όμως αυτές μπορούν να επουλωθούν ακολουθώντας έναν διαφορετικό δρόμο αυτοσυνείδησης και προσανατολισμού στον κόσμο. Ο τρόπος που εξουδετερώνονται οι Αρειανοί, από τα ασήμαντα βακτήρια των οποίων την δύναμη δεν μπόρεσε να υπερνικήσει το ανοσοποιητικό τους σύστημα, είναι διδακτικός. Ο Γουέλς συνοψίζει την κρίση του με τα εξής λόγια:

 "Φαίνεται πως σύμφωνα με τον μεγάλο σχεδιασμό του σύμπαντος αυτή η εισβολή από τον Άρη δεν συνέβη δίχως να προσφέρει τα ύψιστα ωφέλη για τους ανθρώπους καθώς μας υφάρπαξε αυτήν την ήρεμη εμπιστοσύνη προς το μέλλον, η οποία συνιστά την πλέον καρποφόρα πηγή παρακμής, τα δώρα στην ανθρώπινη επιστήμη που προσέφερε είναι τεράστια, συμβάλλοντας τα μέγιστα στην προώθηση της αντίληψης περί της κοινοπολιτείας της ανθρωπότητας". 

H.G.Wells

Παρά τις ταινίες και τα βιβλία καταστροφής του ανθρωπίνου είδους από εχθρικές δυνάμεις που εμφανίστηκαν μετά την έκδοση του βιβλίου του Γουέλς, ο "Πόλεμος των Κόσμων" διαβάζεται και σήμερα με αρκετό ενδιαφέρον καθώς τα συμβολικά μηνύματα που εμπεριέχει διατηρούν την ισχύ τους. Ο Γουέλς δεν είναι απλώς ένας συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας αλλά ένας φιλόσοφος του πολιτισμού. Με την φαντασία του ο Γουέλς προέβλεψε το μέλλον του ανθρώπου αν αφεθεί ανεξέλεγκτα στη λογική της κατατροφικής του δύναμης, όπως απέδειξε ο 20ος αιώνας με τις ανείπωτες εκδηλώσεις βίας και θανάτου, επισημαίνοντας όχι μονάχα την ηθική πλευρά του προβλήματος, αν και έδειξε μια οδό διαφυγής απ' αυτά, αλλά και τις βιολογικές συνέπειες των αχαλίνωτων πολιτικών φιλοδοξιών- από τις μεγάλες πανδημίες ως τις τοπικές επιδημίες ο δρόμος δεν είναι μακρύς σύμφωνα με τις προφητείες του Γουέλς.  Σε κάθε περίπτωση, οφείλουμε να μελετούμε με μεγάλη σοβαρότητα του έργο του Γουέλς και να επανερχόμαστε σ' αυτό για διδακτικούς, και όχι μόνο, λόγους.

Φίλιπ Ντικ: Το ηλεκτρικό πρόβατο

Εκδ. Κέδρος, μεταφρ. Δημ. Αρβανίτης

Να διαβάζετε Φίλιπ Ροθ αν θέλετε ρεαλιστικό μυθιστόρημα, προειδοποιούσε τους επίδοξους αναγνώστες του ο ιδιοφυής Φίλιπ Ντικ. 
Στο "Ηλεκτρικό Πρόβατο" η φαντασία οργιάζει καθώς πέρα από την φουτουριστική οπτική, αναγκαία για κάθε τέτοιο έργο, έχει και στοιχεία πολιτικού, θρησκευτικού και υπαρξιακού προβληματισμού που αναδύονται από τη σχέση ανθρώπων και ανδροειδών-μηχανών. Στο βαθμό που η διαφορά αναμεταξύ τους είναι δυσδιάκριτη και επιτυγχάνεται μονάχα μέσω εξειδικευμένων και αμφιβόλου αποτελεσματικότητας τεστ από πολύπλοκες μηχανές, η σχέση τους οριοθετείται μέσα από την εξουσιαστική δυναμική που κατέχει το ανθρωποειδές και μπορεί να εκφέρει λόγο ζωής ή θανάτου για τα ανδροειδή.
Ο αγώνας όμως είναι δύσκολος για τον εξολοθρευτή ανδροειδών Ρικ Ντέκαρντ (ένα επίθετο που φέρνει στο νου τον ορθολογιστή Γάλλο φιλόσοφο Ντεκάρτ) καθώς "τα μοντέλα Νέξους-6 ξεπερνούσαν αρκετές τάξεις ιδιαίτερων ανθρώπων από άποψη νοημοσύνης.....ο υπηρέτης είχε γίνει, σε μερικές περιπτώσεις, πιο επιδέξιος από τον κύριο του". Ο Ντέκαρντ στο όνομα μιας θεολογικής κυρίαρχης αντίληψης, του μερσερισμού, αναλαμβάνει την "απόσυρση" των ανδροειδών καθώς αυτά δεν είχαν την ικανότητα της ενσυναίσθησης με άλλα όντα και ιδίως τα ζώα. Όμως η διάκριση αυτή με το συνεχές κυνηγητό και την αλληλοπεριχώρηση ανθρώπων και ανδροειδών σιγά σιγά θολώνει και ο διώκτης αρχίζει να έχει αμφιβολίες για το νόημα της αποστολής του. Το υπαρξιακό του κενό επιτείνει η ανάγκη που αισθάνεται για μια βαθύτερη σχέση με την κτίση και κυρίως τα ζώα- ένα κατοικίδιο που τον συντροφεύει έχει καλώδια και εσωτερικό μηχανισμό, ένα ηλεκτρικό πρόβατο που είναι μεν συντροφιά αλλά ατελής, διότι αυτό εκφράζει την "τυραννία του αντικειμένου". Το ηλεκτρικό πρόβατο όμως "δεν ξέρει ότι υπάρχω, όπως τα ανδροειδή δεν έχει την ικανότητα να εκτιμήσει την ύπαρξη του άλλου".  

Φίλιπ Ντικ

Έτσι ο αγώνας του  Ρικ σ'όλο το έργο είναι να βρει κάποια δυνατή σχέση που να τον εκφράσει, είτε με ένα πραγματικό ζώο, για το οποίο θα θυσίαζε πολλά χρήματα για να το αποκτήσει, είτε ακόμα και με ένα ανδροειδές που θα κάνει έρωτα μαζί του προκειμένου να γνωρίσει την χαμένη οικειότητα με τον κόσμο των προσώπων. Η διάκριση πάνω στην οποία στηρίζοταν θεμελιώδεις αρχές καταρρέει γιατί έχει καταρρεύσει η ανώτατη αρχή του μερσερισμού που, προς το τέλος του βιβλίου, φαίνεται να εκφράζεται από τον ίδιο τον Ρικ σε μια πρωτοφανή σύγχυση της ιδέας (Θεού;) και του ανθρώπου.
Όταν ομιλεί ο Μέρσερ λέει στον Ντέκαρντ πως αποτελει βασικό όρο της ζωής "η παραβίαση της ταυτότητάς σου". Αυτή η αρχή προβληματίζει τους βασικούς χαρακτήρες του συγκεκριμένου έργου προφανώς γιατί πρόκειται για μια αρχή με καθολική ισχύ. Η επιστημονική φαντασία του Φίλιπ Ντικ, χαοτική σαν το είδος του λόγου που διακονεί, αφήνει περιθώρια για πολλές ερμηνείες, δίχως αυτό το μειονέκτημα να μεταβάλλει το βιβλίο του σε ένα άγονο διάβασμα. 

Γιάννης Μοσχονάς: Stephen King- Η σκοτεινή πλευρά του Hollywood

Εκδόσεις Anubis , 2006

Να σε αναγνωρίζουν ως σημαντικό συγγραφέα εν ζωή είναι μια εξαιρετική τιμή την οποία βίωσαν λίγες σχετικά προσωπικότητες των γραμμάτων. Πόσο μάλλον όταν αυτή η προσωπικότητα παραλαμβάνει το Εθνικό Μετάλλιο Τεχνών, το ανώτατο κρατικό βραβείο στις Ηνωμένες Πολιτείες, για το έτος 2014, όταν ο ίδιος ο πρόεδρος Ομπάμα παρασημοφορεί τον μοναδικό βασιλιά των γραμμάτων Stephen King. Όπως δήλωσε ο Πρόεδρος των ΗΠΑ κατά τη βράβευση των King και των άλλων σημαντικών προσωπικοτήτων απ' όλο το φάσμα των τεχνών "εμπλουτίζουν σε βάθος και πλάτος την ιστορία μας ως Αμερικάνων και ως ανθρώπων". 

Η στιγμή της βράβευσης του Stephen King

Ναι, ανάμεσα σ' αυτούς, ήταν λοιπόν και ο μεγάλος σύγχρονος παραμυθάς, αυτός που οι φελλοί διανοούμενοι σκωπτικά θα τον συμπεριλάβουν στη λίστα με τους συγγραφείς παραλογοτεχνίας ή, στην καλύτερη των περιπτώσεων, σε μια "ελαφριά" λογοτεχνία που στερείται αξιώσεων καλλιτεχνικής εμβέλειας. Όπως όμως γράφει ο Γιάννης Μοσχονάς, κριτικός κινηματογράφου και από τους εγκυρότερους Έλληνες μελετητές του έργου του King, "για την παρανόηση αυτή ευθύνονται βέβαια οι επαγγελματίες που έχουν αναλάβει την προώθηση των έργων του King, προβάλλοντας μόνο την pulp πλευρά τους και οδηγώντας τον αναγνώστη σε μια λανθασμένη αντιμετώπιση του εν λόγω συγγραφικού φαινομένου.....σημαντικό μέρος του συγγραφικού του έργου αποστασιοποιείται εντελώς από τις τρομολαγνικές πρακτικές, τα βαμπίρ, τους λυκανθρώπους και τα άλλα πλάσματα της νύχτας, που είναι το αρχετυπικό σήμα κατατεθέν των ιστοριών τρόμου, και ασχολείται με πανανθρώπινες αλήθειες, ανθρωποκεντρικά δράματα και ενδοσκοπικά ταξίδια στη σκοτεινή πλευρά που καταπιέζουμε όλοι μέσα μας".

Ο συγγραφέας Γ. Μοσχονάς

Ο Stephen King είναι εξαιρετικά τυχερός δημιουργός διότι πέρα από τις χιλιάδες πωλήσεις των βιβλίων του και τη γενικότερη αναγνώριση, ευτύχησε το μεγαλύτερο μέρος του έργου του να μεταφερθεί στη μεγάλη οθόνη και οι εφιάλτες που περιέγραψε με τις λέξεις να αποκτήσουν περίγραμμα και εικόνα. Ο Γιάννης Μοσχονάς με επιστημονικό και συστηματικό τρόπο περιγράφει τούτη τη μεταφορά στο βιβλίο των εκδόσεων Anubis "Stephen King, Η σκοτεινή πλευρά του Hollywood", ίσως το μοναδικό εγχειρίδιο που έχουμε στην ελληνική γλώσσα για αυτήν ακριβώς τη σχέση του λογοτέχνη King με τον King του σελιλόιντ. Το βιβλίο αποτελεί έναν θησαυρό πληροφοριών για τις ταινίες που γυρίστηκαν με βάση τα έργα του King, υπάρχουν αναφορές στους συντελεστές, δίδεται βαθμολογία για την ταινία και το βιβλίο, ενώ σε κάθε υποκεφάλαιο, μέσα σε ξεχωριστό πλαίσιο αναλύεται η σχέση της ταινίας με το βιβλίο και το πόσο πιστή ή όχι ήταν η μεταφορά του στην μεγάλη οθόνη. Ιδιαίτερης προσοχής χρήσει η επισήμανση του συγγραφέα στην υποδοχή των ταινιών αυτών από την Ακαδημία Κινηματογραφικών Τεχνών και Επιστημών της Αμερικής που απονέμει τα Όσκαρ. Ενώ αρκετές ταινίες με θέμα βιβλίο του King έχουν προταθεί με υποψηφιότητες σε διάφορες κατηγορίες Όσκαρ, το ισοζύγιο είναι σαφώς αρνητικό, ιδιαίτερα μάλιστα για κάποιες απ' αυτές όπως το αριστουργηματικό "The Shawshank Redemption" που ενώ είχε προταθεί για 7 από τα βασικά Όσκαρ δεν πήρε, τελικά, κανένα, αφήνοντας ένα στίγμα ντροπής στην αιωνιότητα στα μέλη της Ακαδημίας που αγνόησαν την αξία της ταινίας, διότι όπως γράφει ο Μοσχονάς "ο λόγος της αποτυχίας μπορεί να ανιχνευτεί στο σνομπισμό της Ακαδημίας απέναντι στον κινηματογράφο του φανταστικού". Ίσως ήταν σχετικά νωρίς για την Ακαδημία να βραβεύσει μια τέτοια ταινία, έπρεπε να περιμένουν αρκετά χρόνια αργότερα οι φίλοι του φανταστικού προκειμένου να δουν τον 'Αρχοντα των Δαχτυλιδιών" να σαρώνει τα σχετικά βραβεία. Η ανάγνωση του βιβλίου αυτού αναμφισβήτητα ξεκαθαρίζει πολλά πράγματα στον αναγνώστη φίλο των βιβλίων του Stephen King, και τον οδηγεί με ασφάλεια στην απόλαυση και κριτική αποτίμηση των ταινιών εκείνων που βασίστηκαν στο λογοτεχνικό του έργο.

Ρόμπερτ Χάϊνλάϊν: Ξένος σε ξένη χώρα

Γραμμένο το 1961 το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας του Χάϊνλαϊν αντανακλά την κουλτούρα της εποχής και τις εναλλακτικές αναζητήσεις στην Αμερική γύρω από τα θέματα της θρησκείας, της μεταφυσικής πίστης, της σεξουαλικής ελευθεριότητας, τα οποία θα κορυφωθούν καθ΄όλη τη δεκαετία του 60 για ν' αρχίσουν να υποχωρούν από τα μέσα της δεκαετίας του 70 με την αναζήτηση και υιοθέτηση πιο συντηρητικών απόψεων. Ωστόσο ο "Ξένος σε Ξένη Χώρα" μπορεί ακόμα και σήμερα να διαβαστεί με ευχαρίστηση, παρά τον όγκο του και ίσως την ξεπερασμένη θεματολογία του. Υπάρχει σε πολλά σημεία τρελό χιούμορ και πληθώρα αλλόκοτων απόψεων και ιδεών, ένα ευχάριστο διάλειμμα από άλλα πιο "σοβαρά" ή "σκοτεινά" αναγνώσματα. 

Το βιβλίο χαρακτηρίστηκε από την "Βιβλιοθήκη του Κογκρέσου" των ΗΠΑ ως ένα απ' αυτά που μορφοποίησαν την κουλτούρα της Αμερικής. Όχι άδικα, γιατί πέτυχε να δημιουργήσει ρεύμα ιδεών που ακόμα και σήμερα διαποτίζει πολιτισμικές όψεις, έστω περιθωριακές αλλά πάντως υπαρκτές, της μεγάλης αυτής χώρας. Το βασικό του μοτίβο είναι η εκπαίδευση ενός αρειανού ο οποίος βρίσκεται στον γήινο πολιτισμό. Ο ξένος είναι ο Βαλεντάϊν Μάικλ Σμιθ ο οποίος μεγάλωσε μες την αρειανή κουλτούρα και τώρα πρέπει να ενσωματωθεί στον τρόπο ζωής και στις αντιλήψεις της ξένης γης, της αμερικάνικης γης όμως. Στους βασικούς πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι και ο δαιμόνιος δικηγόρος Τζούμπαλ Χάρσο που απηχεί θα έλεγα τις απόψεις του ίδιου του Χάϊνλαϊν. Μια χαρακτηριστική άποψη που σημείωσα με ευχαρίστηση είναι και η ακόλουθη: ¨Η δημοκρατία είναι ένα άθλιο σύστημα. Το μόνο θετικό που μπορούμε να κάνουμε γι' αυτή είναι πως είναι οκτώ φορές καλύτερη από οποιαδήποτε άλλη μορφή διακυβέρνησης. Το χειρότερο ελάττωμα της είναι πως οι ηγέτες της αντανακλούν τους ψηφοφόρους τους". Διαχρονική διαπίστωση που ισχύει ακόμα.

Robert Heinlein

Το βιβλίο διατηρεί την αξία του ως αναγνωστικός χρόνος που πρέπει να διαθέσει κανείς για τις απόψεις και τα σχόλια του Χάϊνλαϊν όσον αφορά τον ρόλο της θρησκείας και ειδικότερα του νέου φαινομένου που θα διογκωθεί αργότερα, των θρησκειών της Νέας Εποχής. Σύμφωνα με τον διορατικό Τζούμπαλ, μια εκκλησία "μπορεί να είναι οποιαδήποτε παρέα που αποκαλεί τον εαυτό της εκκλησία". Αφορμή για τις δεικτικές αυτές παρατηρήσεις είναι η κριτική στην θρησκεία των Φοστερικών, ένα αμάγαλμα συγκρητισμού και περίεργων γνωστικών δοξασιών προσαρμοσμένων στις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου με τη λογική ενός σούπερ μάρκετ όπου κανείς μπορεί να βρει τα πάντα. Ένα καρναβάλι ευτυχίας είναι η εκκλησία των Φοστερικών που πουλά την πραμάτεια της στην καλύτερη οικονομική τιμή, ενώ διάχυτη είναι η ελευθεριάζουσα ατμόσφαιρα με μπόλικο σεξ και αρκετή μεταφυσική αναζήτηση για να είναι όλοι ικανοποιημένοι. Μέσα σ' αυτό το κλίμα ο αρειανός Σμιθ θα επιχειρήσει να δημιουργήσει την δική του θρησκεία, κοντράροντας τους Φοστερικούς, λέγοντας κάποιες αλήθειες οι οποίες όμως δεν θα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές από το φανατισμένο πλήθος, όπως αυτή: "Η Αλήθεια είναι απλή αλλά ο Δρόμος του Ανθρώπου τραχύς. Πρώτα πρέπει να μάθετε να ελέγχετε τον Εαυτό σας". Ο Τζούμπαλ που μιλούσε τη γλώσσα της λογικής θα κριτικάρει σκωπτικά όλη αυτή τη θρησκευτική μανία με τον γνωστό του τρόπο, χαρακτηρίζοντας ως σολιψισμό και πανθεϊσμό την θεολογία των Φοστερικών και του Σμιθ, λέγοντας πως είναι "σαν το μαλλί της γριάς, άφθονη γεύση και καθόλου ουσία"!

Δεν είναι υψηλή λογοτεχνία το συγκεκριμένο βιβλίο, αν δεν έχει υπομονή κάποιος νομίζω αποκλείεται να το ολοκληρώσει, εκτός αν είναι οπαδός του συγκεκριμένου είδους και θέλει να διαβάσει κάτι κλασικό στο χώρο του που μάλιστα βραβεύτηκε το 1962 με το βραβείο Ούγκο. Έχει όμως ασκήσει επίδραση, είναι υπεύθυνο για την δημιουργία της "Εκκλησίας όλων των Κόσμων", μιας νεοπαγανιστικής οργάνωσης που υπάρχει από τη δεκαετία του 1960, η οποία ιδρύθηκε από τον Τιμ Τζελ και σήμερα ισχυρίζεται πως βρίσκεται στο στάδιο της τρίτης εκ του φοίνικος αναγέννησης της. Δεν ξέρουμε τι ακριβώς είναι αυτό, αλλά όπως φαίνεται από τις πληροφορίες που δίνουν στην ιστοσελίδα τους, www.caw.org, λαμβάνουν πολύ σοβαρά τον εαυτό και την αποστολή τους. Ο ιδρυτής τους επηρεάστηκε από το βιβλίο του Χάϊνλαϊν, προφανώς και από το γενικότερο κλίμα της πανθρησκείας της Νέας Εποχής και αποφάσισε να ιδρύσει δική του θρησκευτικό μόρφωμα, δίνοντας μάλιστα και αναλυτικές συμβουλές για τον τρόπο που θα κάνουν σεξ τα μέλη της οργάνωσης του όπως φαίνεται εδώ http://caw.org/content/?q=condom, προφανώς όμως δεν επηρεάστηκε καθόλου από την κριτική που ασκεί στο βιβλίο ο Τζούμπαλ Χάρσο για την θρησκεία του τύπου που εκπροσωπούσε ο Φόστερ και κάθε μελλοντικού θρησκευτικού σωτήρα. Στον χώρο της Νέας Εποχής και του νεοπαγανισμού τέτοια φαινόμενα είναι δυνατά καθώς εντάσσονται στην γενικότερη φιλοσοφία του μεταμοντέρνου όπου τα πάντα είναι εφικτό να συνδυαστούν μεταξύ τους. Ο Μάικλ Σμιθ, γράφει ο Χάϊνλαϊν, μιλούσε ως "τέλειος πλασιέ αυτοκινήτων". Ας θεωρήσουμε τούτη τη γραφική διαπίστωση ως κριτική του φαινομένου της πανθρησκείας και των κάθε λογής αιρέσεων που αναφύονται στο έδαφος του υποκειμενισμού.

Γκούσταβ Μέιρινκ: Γκόλεμ

Γκ. Μέϊρινκ: Γκόλεμ (εκδ. Αίολος)

"Ο Γκόλεμ είναι ο πρόγονος του Ρομπότ" γράφει ο Μάκης Πανώριος στον πρόλογο του βιβλίου, θεωρώντας πως ένα αδιόρατο αλλά υπαρκτό νήμα συνδέει την μυστικιστική ατμόσφαιρα του πολύπτυχου μυθιστορήματος του Μέιρινκ με τον μυστικισμό της επιστήμης των ρομποτικών διηγημάτων του Ασίμοφ. Προκλητική η αναφορά, αλλά αν το δει κανείς εξελικτικά, ως μια μετάβαση από ένα είδος λογοτεχνίας που είναι κατάφορτο με εικόνες, σύμβολα και αλληγορίες προς ένα άλλο που ανατιμά την τεχνολογική φύση στα ακρότατα όρια της τότε μπορεί να το αποδεχτεί. 

Γκούσταβ Μέϊρινκ

Ο Γκόλεμ είναι ένας τεχνητός άνθρωπος, σύμφωνα με τους θρύλους του εβραϊκού γκέτο της Πράγας, τον οποίο είχε κατασκευάσει ένας ραβίνος ο οποίος ήταν γνώστης της Καβάλα, "τον έφτιαξε από ετερόκλητα υλικά προσδιορίζοντας του μια ζωή αυτόματη και χωρίς σκέψη, βάζοντας στο στόμα του μια μαγική λέξη από αριθμούς". Ο θρύλος αυτός χάνεται στα βάθη του 17ου αιώνα. Κάποιο βράδυ ο ραβίνος ξέχασε να του βγάλει το μαγικό χαρτί από το στόμα και αμολήθηκε ο Γκόλεμ στα σοκάκια της Πράγας καταστρέφοντας ότι έβρισκε μπροστά του ώσπου τελικά σωριάστηκε νεκρός αφού ο ραβίνος κατέστρεψε το χαρτί με τη μυστική φόρμουλα  Ο μύθος όμως εξακολουθεί να ζει και να τρομάζει όσους πιστεύουν σ' αυτόν: "κυριαρχεί πάνω στις ψυχές των ζωντανών για κάποιον άγνωστο λόγο, που δεν μας φανερώνεται ποτέ, και αφήνει να δημιουργηθεί σαν αντικατοπτρισμός το περίγραμμα ενός χαρακτηριστικού όντος που έζησε εδώ και πολλούς αιώνες σ' αυτό το μέρος και που κατέχεται από ακόρεστη δίψα να αποκτήσει ξανά μορφή και σχήμα". Ο Γκόλεμ λοιπόν δεν εμφανίζεται ποτέ αυτοπροσώπως στο βιβλίο, υπάρχει μονάχα σαν σκιά, φόβος, αίνιγμα. Πρωταγωνιστής είναι ο Αθανάσιος Πέρναθ, ένας χαράκτης πολύτιμων λίθων, και γύρω απ' αυτόν μια πλειάδα περίεργων μορφών όπως ο Σεμάγια Χιλέλ, γνώστης της Τορά και του Ταλμούδ, η θυγατέρα του Μίριαμ,  η έκφυλη πόρνη Ροζίνα, ο διεφθαρμένος έμπορος Ααρών Βάσερτρουμ που ενσαρκώνει όλα τα αρνητικά στερεότυπα των Εβραίων και ο απατεώνας γιός του ιατρός Βασόρι. Ο Μέϊρινκ δημιουργεί έναν πολυονειρικό κόσμο, όπου η πραγματικότητα χάνεται λόγω των πολλαπλών ερμηνειών που ενδέχεται να δεχτεί. Υπάρχει μια διαρκής ατμόσφαιρα απειλής. Σε κάθε στενό σοκάκι ή καπηλειό του εβραϊκού γκέτο της Πράγας (μια ονειρική πόλη per se) κυκλοφορούν οι άνθρωποι σαν σκιές και οι σκιές μοιάζουν περισσότερο αληθινές από τους ανθρώπους. Υπάρχει η βασική ιστορία που περιστρέφεται γύρω από τον φοιτητή Χάρουσεκ και τον φόνο του ιατρού Βασόρι, τα ερωτικά, εντελώς μυστικιστικά, σκιρτήματα του Πέρναθ, αλλά πίσω από όλα αυτά είναι οι ταλμουδικοί συμβολισμοί, τα τραπουλόχαρτα ταρό, και απόκρυφα βιβλία, σαν το "Ιμπούρ" που διαμορφώνει την κατανόηση της πραγματικότητας για τον κεντρικό αφηγητή. Το βιβλίο πρέπει να είναι η αξίνα που θα θρυμματίσει τον εσώτερο παγωμένο κόσμο μας έλεγε ο Κάφκα σ' έναν από τους πιο διάσημους αφορισμούς του. Αυτή η σκέψη, του πιο φημισμένου κατοίκου της Πράγας, συνάδει με την διαπίστωση στην αρχή του "Γκόλεμ" όπου ο αφηγητής λέει για το βιβλίο "Ιμπούρ" πως δεν ήταν αυτό που του μιλούσε, "εγώ ο ίδιος ήμουνα. Το μυαλό μου είχα ξεφυλλίσει ψάχνοντας έτσι διεξοδικά κι όχι ένα βιβλίο. Όλα όσα μου είπε η φωνή τα κουβαλούσα μέσα μου από τη γέννησή μου, αλλά ήταν κρυμμένα.....". Το βιβλίο που θρυμμάτισε το εγώ του και απελευθέρωσε τον αληθινό εαυτό του ή , τουλάχιστον, κάποιον εαυτό, διότι η ερμηνεία είναι ρευστή, η ταυτότητα υπόκειται κι αυτή σε περιορισμούς, μετατροπές και αμφίσημες καταστάσεις. Ο Μέϊρινκ μας δίνει το κλειδί κατανόησης του κόσμου του Γκόλεμ, του δικού του κόσμου, αλλά και ένα μότο για να πορευόμαστε στον κόσμο, έναν δηλαδή τρόπο διαβάσματος του βιβλίου του κόσμου: "Να αισθάνεσαι τα γράμματα κι όχι μόνο να τα διαβάζεις με τα μάτια σου στα βιβλία, να δημιουργήσεις έναν ερμηνευτή του εαυτού σου, μέσα σου, που να εξηγεί αυτά που σου ψιθυρίζει το ένστικτο......για να μπορέσεις να συνενοηθείς τελικά με τον εσωτερικό σου κόσμο μέσω μιας πεντακάθαρης γλώσσας". Έτσι μόνο είναι δυνατό να υπάρχει το Γκόλεμ και να γραφτεί κάτι γι' αυτό.

Ισαάκ Ασίμοφ: Εγώ, το Ρομπότ

I Robot (Harper Voyager, 2013)

Ο Ασίμοφ δεν έχασε ποτέ τη γοητεία του. Μπορεί να έχει θαμπώσει ίσως, πέρασαν και τα χρόνια και εμφανίστηκαν νέα μαστόρια του είδους, αλλά όταν θες να επιστρέφεις στις πηγές της Επιστημονικής Φαντασίας, παρακλάδι της Λογοτεχνίας του Φανταστικού, επιστρέφεις αναγκαστικά στους τρεις κυριότερους εκπροσώπους της, Ασίμοφ, Κλαρκ, Χάϊνλαϊν. Ευτυχώς που στην Ελλάδα υπήρχε ο Μάκης Πανώριος ο οποίος μετέφρασε σημαντικά κείμενα και έγραψε δικά του έργα αλλά και δοκίμια γύρω απ' αυτό το παρεξηγημένο είδος της Λογοτεχνίας του Φανταστικού που, όπως σε κάθε είδος γραφής, βρίσκεις αρκετά σκουπίδια αλλά και μεγάλα έργα που δικαιωματικά μπορούν να υπαχθούν στην κατηγορία "αριστουργήματα".

Σε μια τηλεοπτική του εκπομπή ο μέγιστος των φιλολόγων Ρένος Αποστολίδης είχε πει πως για να έχει αξία το φανταστικό, εκεί φαίνεται ο μεγάλος μάστορας του είδους, θα πρέπει να είναι βουτηγμένο στο ρεαλιστικό. Ο Ασίμοφ στην συλλογή διηγημάτων "Εγώ, το Ρομπότ" πετυχαίνει την αλληλοπεριχώρηση των δύο δυνατοτήτων της γραφής χρησιμοποιώντας το επιστημονικό φανταστικό για να μιλήσει για πολύ σημαντικά θέματα, όπως η πολιτική, η θρησκεία, η οικονομική ανάπτυξη, ο ρόλος της τεχνολογίας, που βασίζονται στο ρεαλιστικό. Απ' αυτήν την άποψη διατηρεί το ενδιαφέρον του αναγνώστη, αλλά και κάποια επικαιρότητα, ειδικά σε κάποια σημεία που συζητιούνται ακόμα και σήμερα.

Θα έλεγα πως η συλλογή των 9 διηγημάτων που απαρτίζουν το βιβλίο (πρώτη έκδοση σε ένα τόμο το 1950, αλλά είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται σε διάφορες επιθεωρήσεις στη δεκαετία 1940) ακολουθεί μια νοηματική πορεία από τα πιο απλά διηγήματα στα πιο σύνθετα. Κεντρικός πρωταγωνιστής είναι η Σούζαν Κάλβιν η οποία εργάζεται στην εταιρεία US Robot and Mechanical Men με την ειδικότητα του ρομποτοψυχολόγου. Κάθε διήγημα είναι μια διαφορετική ρομποτική αφήγηση στην οποία πρωταγωνιστεί ένα ρομπότ. Η πρωτοτυπία του Ασίμοφ έγκειται στην εφαρμογή των τριών νόμων της ρομποτικής, βάσει των οποίων η Σούζαν Κάλβιν και οι εκάστοτε συνομιλητές της προσπαθούν να επιλύσουν θέματα που αναφύονται λόγω της συμπεριφοράς των ρομπότ. Όπως διαβάζουμε στο "Εγχειρίδιο της Ρομποτικής" οι τρεις θεμελιώδεις νόμοι είναι οι εξής: (1)- Ένα ρομπότ δεν θα επιφέρει τραυματισμό σε ένα ανθρώπινο ον ή, λόγω αμέλειας, δεν θα επιτρέψει την βλάβη σ' ένα ανθρώπινο ον. (2)- Ένα ρομπότ οφείλει να υπακούει τις εντολές που του δίνουν τα ανθρώπινα όντα εκτός αν αυτές οι εντολές έρχονται σε αντίθεση με τον Πρώτο Νόμο. (3)- Ένα ρομπότ οφείλει να προστατέψει την δική του ύπαρξη, όσο διάστημα η προστασία αυτή δεν συγκρούεται με τον Πρώτο ή τον Δεύτερο Νόμο. Αυτοί οι τόσο συμμετρικά δομημένοι τρεις νόμοι, και η λογική τους ακολουθία, δημιουργούν ουκ ολίγα προβλήματα στα υποτίθεται ανώτερα νοήμονα όντα που είναι οι άνθρωποι , προσπαθώντας να ερμηνεύσουν την συμπεριφορά εκ πρώτης όψεως αλλόκοτη ή ακόμα και επιβλαβής γι' αυτά των ρομπότ, όμως ο Ασίμοφ με αξεπέραστη μαεστρία κατευθύνει στα ακρότατα λογικά όρια, αλλά πάντα μέσα στα πλαίσια των τριών ρομποτικών νόμων τη δράση των ρομπότ. Στο πρώτο διήγημα που αφηγείται τη ζωή του ρομπότ Ρόμπι, η μικρή Γκλόρια που ίσως και λόγω της ηλικίας της είναι σε θέση να κατανοήσει τη φύση των τριών ρομποτικών νόμων καλύτερα από τους ανησυχούντες ενηλίκους: "Δεν ήταν μια όχι μηχανή, κραύγασε δυνατά και δίχως γραμματικούς κανόνες...Ήταν ένα πρόσωπο όπως εσείς και εγώ και ήταν ο φίλος μου". Στο δεύτερο διήγημα με τίτλο Πηγαινέλα ο κεντρικός πρωταγωνιστής ομολογεί πως η παράξενη συμπεριφορά του ρομπότ Σπίντυ ήταν σύμφωνη και με τους τρεις νόμους, αλλά για να τον κατανοήσουν "έπρεπε να βγούμε από το πλαίσιο και των τριών νόμων". Από το τρίτο διήγημα ξεκινά η φιλοσοφική μεθερμηνεία των τριών νόμων της ρομποτικής. Το ρομπότ Κιούτι είναι το πρώτο που δείχνει ενδιαφέρον για την ύπαρξη του, και σε μια ενδιαφέρουσα ανταλλαγή επιχειρημάτων δημιουργήματος προς τον υποτιθέμενο κύριο του δημιουργήματος αναφωνεί "Δεν αποδέχομαι τίποτα επί τη βάσει της αυθεντίας. Μια υπόθεση πρέπει να στηρίζεται στη λογική, διαφορετικά είναι άχρηστη- και έρχεται σε αντίθεση με όλους τους κανόνες της λογικής να υποθέτεις ότι εσύ με έφτιαξες". Η προσπάθεια ταπείνωσης της λογικής του ανθρώπου από τη λογική των ρομπότ είναι καταφανής σ' αυτό το διήγημα, καθώς ο Κιούτι, που δεν ξεφεύγει από τους τρεις νόμους, λέει στο ανθρώπινο ον πως δεν είναι αυτός ο δημιουργός των ρομπότ αλλά αυτός που απλά συναρμολόγησε τα κομμάτια τους τα οποία , ωστόσο, "δημιουργήθηκαν από τον Κύριο" (Master).

Το προτελευταίο διήγημα της συλλογής με τίτλο "Αποδεικτικό Στοιχείο" είναι και το πιο πολιτικό, εκεί όπου ο Ασίμοφ χρησιμοποιώντας τους ρομποτικούς νόμους παραδίδει μαθήματα πολιτικής ηθικής και ορθού λόγου. Ο τρόπος που διέπει την ύπαρξη των ρομπότ, οι τρεις νόμοι, μπορούν κάλλιστα να αποτελέσουν υπόδειγμα συμπεριφοράς και δράσης για τα ανθρώπινα όντα: "Για να το θέσω απλά, αν ο Μπήρλεϊ (το νομιζόμενο ρομπότ του διηγήματος) ακολουθεί όλους τους νόμους της ρομποτικής, τότε ίσως είναι ρομπότ, και μπορεί απλά να είναι ένας πολύ καλός άνθρωπος". Οι ρομποτικοί νόμοι δεν είναι απλώς νόμοι για τις νοήμονες αυτές μηχανές, αλλά λειτουργούν και σαν καντιανή κατηγορική προστακτική για τα ανθρώπινα όντα: "Πράξεις σαν τις δικές του μπορούν να προέρχονται απλώς μόνο από ένα ρομπότ, ή από ένα αξιοσέβαστο και αξιοπρεπή ανθρώπινο ον. Όμως βλέπεις, δεν είναι δυνατό να ανακαλύψεις της διαφορές ανάμεσα σ' ένα ρομπότ και το καλύτερο κομμάτι των ανθρώπων". Στο ίδιο διήγημα ο Ασίμοφ προβαίνει σε κριτική (από τόσο νωρίς!) των διάφορων φανατικών, τους Φονταμενταλιστές όπως τους λέει, οι οποίοι δεν έχουν προσαρμοστεί στα δεδομένα της εποχής τους, νοσταλγώντας μια απλή ζωή, αλλά δίχως λόγο, δίχως λογική, και γι' αυτό καθίστανται επικίνδυνοι. Το τελευταίο διήγημα με τίτλο "Η αποφευχθείσα  Σύγκρουση" περιλαμβάνει τις συνολικές απόψεις του Ασίμοφ για την πολιτική και οικονομική  πορεία του κόσμου ο οποίος διαιρείται βάσει μιας πρωτότυπης ταξινόμησης σε περιοχές (η Ευρωπαϊκή Περιοχή που έχει χάσει πια την πρωτοκαθεδρία που άλλοτε είχε, ας πούμε, περιλαμβάνει όλη την Ευρώπη εκτός από την ευρωπαϊκή Ρωσία και τα Βρετανικά Νησιά, αλλά περιλαμβάνει τις μεσογειακές ακτές της Αφρικής και της Ασίας καθώς και την Αργεντινή, Χιλή και Ουρουγουάη!), και τον κεντρικό ρόλο για την ανάπτυξη του ανθρώπου που θα έχουν οι Μηχανές: " Το ερώτημα για την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ξεπερνιέται, χάνει τη σημασία του. Όποιος τα κατείχε (αν μια τέτοια φράση έχει νόημα), είτε ένας άνθρωπος, μια ομάδα, ένα έθνος ή όλη η ανθρωπότητα, μπορούσαν να χρησιμεύσουν μονάχα όπως επέτασσαν οι Μηχανές". Θα έλεγα είναι το διήγημα που οφείλει να διαβάσει κάθε τεχνοφοβικός, κάθε δήθεν "πνευματικός" άνθρωπος που διχοτομεί μανιχαϊστικά τον κόσμο σε πνεύμα και ύλη αποδίδοντας οντολογική ανωτερότητα στο πρώτο και μειώνοντας ασυνάρτητα το δεύτερο, να το διαβάσει κάθε φανατικός  ιδεαλιστής ή υλιστής για να ξεθαρρέψει εντός του ο ορθός λόγος και τα ανθρώπινα συναισθήματα: "Η Μηχανή δεν είναι παρά ένα απλό εργαλείο το οποίο μπορεί να βοηθήσει την ανθρωπότητα να προοδεύσει ταχύτερα αναλαμβάνοντας αυτή κάποια από τα βάρη των υπολογισμών και ερμηνειών από την πλάτη της. Το έργο του ανθρώπινου εγκεφάλου παραμένει αυτό που πάντοτε ήταν: η ανακάλυψη νέων δεδομένων προς ανάλυση, και η επινόηση νέων εννοιών προς έλεγχο". Ο ανθρωπισμός του Ασίμοφ δεν είναι ξέχωρος από την πορεία της λογικής ανάπτυξης των Μηχανών. Η πορεία ανάπτυξης των Μηχανών είναι η πορεία ανάπτυξης του ανθρώπινου πνεύματος. Οι συγκρούσεις, πλέον μπορεί να αποφευχθούν, αλλά μονάχα οι Μηχανές είναι αναπόφευκτες: αυτό είναι το μήνυμα του Ασίμοφ.