Howard Eiland, Michael Jennings: Βάλτερ Μπένγιαμιν. Ένας Καίριος Βίος

Έκδοση Belknap Harvard, 2014

Ο Howard Eiland, καθηγητής λογοτεχνίας στο ΜΙΤ, και ο Michael Jennings, καθηγητής στο Γερμανικό Τμήμα στο Πανεπιστήμιο Princeton, μας έδωσαν την μέχρι σήμερα πληρέστερη βιογραφία του ιδιαίτερου γερμανοεβραίου στοχαστή Βάλτερ Μπένγιαμιν. Ένας ογκώδης τόμος 730 σελίδων που ακολουθεί βήμα προς βήμα την ενηλικίωση και ωρίμανση ενός ξεχωριστού πνεύματος και ενός αρκετά ιδιόμορφου ανθρώπου όπως ήταν ο Μπένγιαμιν. Οι συγγραφείς ακολουθούν με ιδιαίτερη εμμονή στην λεπτομέρεια την χρονική ακολουθία των γεγονότων, από το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγάλωσε ο Μπένγιαμιν, τον ακολουθούν με διακριτικότητα και άφατη συμπάθεια έως τον θάνατο του στην κωμόπολη Port Bou στα γαλλο-ισπανικά σύνορα προσπαθώντας να διαφύγει από την καταδίωξη των ναζί για να μεταναστεύσει στο Νέο Κόσμο. Η ματιά των συγγραφέων είναι αυτής της συμπάθειας την οποία και μεταδίδουν στον αναγνώστη. Διασχίζουν μαζί του ολόκληρη τη ζωή του Μπένγιαμιν μέσα από την παραμικρή λεπτομέρεια η οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει την δημιουργία του έργου του, να φωτίσει πτυχές της προσωπικής του ζωής- έρωτες, σχέσεις, φιλίες- μέσα από την παράθεση μεγάλων αποσπασμάτων από την πλούσια αλληλογραφία του και μαρτυρίες φίλων και συνεργατών.

Ο  βίος του Μπένγιαμιν είναι ο χαρακτηριστικός ορισμός του περιπλανώμενου βίου, ενός flaneur όπως θα έλεγε και ο ίδιος. Αδιαφορώντας για την υλική πλευρά την ύπαρξης, επιλέγει να διανύσει τον βίο ενός στοχαστή στο περιθώριο της επίσημης, οριοθετημένης από το πανεπιστήμιο, και την προγραμματισμένη ακαδημαϊκή έρευνα, δαπανώντας τα ελάχιστα μέσα διαβίωσής του που προέρχονται από δημοσιεύσεις σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά ή από συνεισφορές φίλων και θαυμαστών που διατηρούν την ύπαρξη του σε ένα επίπεδο στα όρια της επιβίωσης. Υπήρξε όμως συνειδητοποιημένος εξ αρχής απορρίπτοντας την προοπτική ενός επαγγέλματος, όπως θα ήθελε ο αστός πατέρας του, που θα του εξασφάλιζε ένα σταθερό εισόδημα σύμφωνα με την οικογενειακή παράδοση του.  Έχοντας ξεκαθαρίσει από νωρίς την βιοτική του στάση, είχε προορίσει τον εαυτό του στον ρόλο του οικονομικού επαίτη αλλά του πνευματικά ανεξάρτητου θεωρώντας μάλιστα πως μια τέτοια στάση ζωής όφειλε να την υποστηρίξει ο πατέρας του, όσο ζούσε, παρέχοντας τα αναγκαία προς συντήρηση μέσα.

Από τις συγκινητικές στιγμές στη βιογραφία των δύο καθηγητών είναι η συνεχής εξιστόρηση των σχέσεων φιλίας που είχε ή προσπαθούσε να αναπτύξει με άλλα ανήσυχα πνεύματα της εποχής τα οποία  τροφοδοτούσαν την εξέλιξη της σκέψης του, μια διαλεκτική δηλαδή προσέγγιση που δεν αφορούσε μονάχα την επιθυμία για κοινωνική αποδοχή και συμμετοχή αλλά και την γονιμοποίηση, όταν ο συνομιλητής προσφερόταν γι’ αυτό, των ιδεών που επεξεργαζόταν. Σημαντικές ήταν οι φιλίες που ανέπτυξε με τον Γκέρσομ Σόλεμ, τον Μπέρτολτ Μπρεχτ, και φυσικά με τον κύκλο των ιδρυτών της Σχολής της Φραγκφούρτης, τον Τεοντόρ Αντόρνο και τον Μαξ Χορκχάϊμερ. Όλοι αυτοί δεν συνεισέφεραν μονάχα ως διαλεχτοί συνομιλητές αλλά και συνέβαλαν, άλλος περισσότερο άλλος λιγότερο, στην οικονομική ενίσχυση του προκειμένου να διατηρήσει ένα ελάχιστο επίπεδο υλικής διαβίωσης, το οποίο αν και τον προβλημάτιζε εμφανώς όπως φαίνεται στην αλληλογραφία του, οικτίροντας την ένδεια στην οποία βρισκόταν, εντούτοις δεν λύγισε ποτέ το πνεύμα του και η διάθεση για σπουδή, έρευνα και συγγραφή, έως το τέλος της ζωής του.

Αυτό είναι το μάθημα που μπορεί να δώσει ο βίος του Βάλτερ Μπένγιαμιν σήμερα σε έναν νέο ερευνητή που ξεκινάει τα πρώτα του βήματα στον χώρο της σπουδής και της έρευνας: ακόμα και την ώρα που βρίσκεται κρατούμενος σε χώρο προσωρινής συγκέντρωσης κρατουμένων στη Γαλλία το 1939-40, δεν χάνει τον καιρό του και παραδίδει αυτοσχέδια μαθήματα στους συγκρατούμενους του, ή όταν ακόμα βρίσκεται στη Μασσαλία τον Σεπτέμβριο του 1940 αγωνιώντας για το αν θα κατορθώσει να δραπετεύσει από την Ευρώπη και τον θανατικό κλοιό των ναζί βρίσκει το κέφι του να κάνει μια οξυδερκή παρατήρηση στο τραπέζι του γεύματος στον συνομιλητή του γύρω από το επίθετο του πανδοχέα το οποίο του θυμίζει μια μορφή από την «Αισθηματική Αγωγή» του Φλωμπέρ, και έτσι αρχίζει μια κουβέντα γύρω από τον Γάλλο συγγραφέα. Αυτός ο αγώνας για δημιουργία δεν υπήρξε δυσχερής μόνο κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του αλλά σε κάθε στάδιο της, από τις προσπάθειες του να συντονιστεί με το ακαδημαϊκό κατεστημένο, που πάντα κατέληγαν σε αποτυχία (η διδακτορική του διατριβή για το γερμανικό δράμα είχε απορριφθεί) έως την περίοδο που βρέθηκε στην εξορία, ύστερα από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και την απώλεια όχι μόνο της πατρίδας αλλά και των μέσων που είχε για την εργασία του, όπως η πολύτιμη βιβλιοθήκη του και οι διάφορες συλλογές του. Όπως λέει ο ίδιος σε μια επιστολή προς τον Σόλεμ αρχές του 1940 «Κάθε γραμμή που κατορθώνουμε σήμερα να δημοσιεύουμε- δίχως να λάβουμε υπόψη πόσο αβέβαιο είναι το μέλλον στο οποίο την εμπιστευόμαστε- αποτελεί μια νίκη που έχει αποσπαστεί από τις δυνάμεις του σκότους». Κάθε βίος που έχει να προσφέρει κάτι γίνεται διδακτικός προς εμάς. Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ένας στοχαστής και συγγραφέας που αποκάλυψε τα μυστικά περάσματα της νεωτερικής εποχής, είχε στους τοίχους των δωματίων που κατά καιρούς έμενε μορφές ασκητών αγίων. Να τους είχε ως παράδειγμα αυταπάρνησης, εμμονής σ’ έναν σκοπό, υπερβατικά πρότυπα που τον καλούσαν σε κάποιου είδους μίμησης; Η εκτός των πλαισίων του κόσμου τούτου αύρα της ύπαρξης του είχε γίνει αντιληπτή, σε έκτακτες καταστάσεις, από τους γύρω του, όπως αναφέρει ένας συγκρατούμενος του «υπήρχε κάτι το αξιοπρεπές τόσο στη σιωπή όσο και στη συμπεριφορά του. Δεν ταίριαζε, απλά, σ’ αυτό το περιβάλλον….. υπήρχε μια σχεδόν βιβλική αξιοπρέπεια για το πνευματικό στην εποχή των θεομηνιών και των κινδύνων». Τούτη η βιογραφία, δίχως να υποκύπτει στα στενά πλαίσια μιας αγιογραφίας, αναδεικνύει εκείνες τις ανθρώπινες πλευρές της υπόστασης του Βάλτερ Μπένγιαμιν που τον κάνουν ξεχωριστό όχι μονάχα ως στοχαστή, και άξιο αναγνώσεως ακόμα και σήμερα, αλλά και ως ένα πρότυπο κάποιου που σκέφθηκε και έγραψε εκτός των παραδοσιακών κυκλωμάτων επιχειρώντας να απαντήσει στα ερωτήματα που  γεννούσε η ζωή στη νεωτερική εποχή.