Κωνσταντίνος Χρηστομάνος: Η κερένια κούκλα & Το βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ

Εκδόσεις Γρηγόρη

Εκδόσεις Πελεκάνος

Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος (1867-1911) είναι μία αρκετά περίεργη μορφή καθώς είναι ένας από τους ελάχιστους γνωστούς Έλληνες που ασπάστηκε τον Ρωμαιοκαθολικισμό. 

Η παραμονή του, με κίνητρο τις σπουδές του και αργότερα με τη γνωριμία του με την αυτοκράτειρα Σίσσυ στην Αυστρία ίσως έπαιξαν κάποιο ρόλο, πάντως η Ορθοδοξία φαίνεται δεν είχε ριζώσει καθόλου εντός του και μόλις βρέθηκε σε ένα ανώτερο αστικό και πνευματικό περιβάλλον (αν και προερχόταν από αστική οικογένεια των Αθηνών) εγκατέλειψε την πατρώα πίστη. 

Κ. Χρηστομάνος

Τα δύο βιβλία του είναι διαφορετικά ως προς το στυλ και τη γραφή. Το "Βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ" περιγράφει τη ζωή και τη μαθητεία του Χρηστομάνου δίπλα στην θρυλική βασίλισσα της Αυστροουγγαρίας Σίσσυ όπου της μάθαινε ελληνικά.  Ο Χρηστομάνος δίνει μια συγκινητική περιγραφή της απλής ζωής του στην Βιέννη προτού ενταχθεί στη σφαίρα γοητείας της Ελισάβετ: "Ζούσαμε απλά και ήσυχα, γυρίζοντας σπίτι προτού κλείσουν την εξώπορτα για να βυθιστούμε στα βιβλία μας". Ο σύγχρονος Έλληνας φοιτητής που τυχόν διαβάσει αυτή την φράση θα έπρεπε να συλλογιστεί για το κατάντημά του, αλλά αν δεν το κάνει θά'χει πολλές ευκαιρίες στη ζωή του για να μετανιώσει και να ανανήψει. 

Ο Χρηστομάνος δέχεται την πρόσκληση της βασίλισσας Ελισάβετ η οποία επιθυμεί στον ελεύθερο χρόνο της να μάθει την ελληνική γλώσσα. Ο ελεύθερος χρόνος της Σίσσυ περιλάμβανε ένα καθημερινό, τουλάχιστον, δίωρο, περιποίησης της ατελείωτης κόμης της. Η Σίσσυ σίγουρα θα είχε ως πρότυπο την Ραπουνζέλ! Σ' αυτό το δίωρο αλλά και όποτε ήταν δυνατό, ο Χρηστομάνος όχι μόνο δίδασκε ελληνικά αλλά ήταν υποχρεωμένος ν' ακούει με μεγάλη προσοχή που έφθανε στα όρια της προσωπικής λατρείας προς το πρόσωπό της όλη την αμπελοφιλοσοφία της αυτοκράτειρας η οποία με φιλοσοφικό περισπούδαστο ύφος έκαμε παρατηρήσεις για τη ζωή , τον άνθρωπο και τον κόσμο οι οποίες σήμερα δεν ενδιαφέρουν κανέναν, αλλά για τον Χρηστομάνο ήταν ικανές να τον γοητεύσουν φθάνοντας ως την ανυπόφορη εξιδανικευμένη λατρεία του προσώπου της.  

Η Ελισάβετ

Η μυστηριακή γοητεία που ασκεί στον άτυχο Έλληνα η Σίσσυ φαντάζει στα δικά μας σύγχρονα μάτια κωμική, αλλά έχει την ιστορική αξία της καθώς εδώ πέρα μιλάμε για την κακοποίηση του πλατωνισμού: "Τα χέρια της είναι λιγνόχυτα, εύθραυστα και ξεψυχούνε στα κρίνα των δακτύλων της. Μοιάζουν άνθη που κρυώνουν. Κάτι μυστηριώδικο έχουν επάνω τους. Όταν κρατούν κανένα πράγμα το σφίγγουν τόσο πολύ που θάλεγε κανείς ότι είναι κρυφά συνδεδεμένα , σχεδόν μετουσιωμένα μαζί του". Όπου και να κοιτάξεις στο βιβλίο  θα βρεις τέτοιες προτάσεις ή ακόμα ιδανικότερες, σαν κι αυτή: "διάλυσε την εξωτερική και σωματένια της μορφή σε καθάριες γραμμές ωριοσύνης χύνοντας το κορμί της επάνω στα περιγράμματα των βουνών, παραδίνοντας το νου της στη θάλασσα, βυθίζοντας την ψυχή της στη γαλήνη των λαγκαδιών που τα γλυκοσκεπάζει η νύχτα". Ο Χρηστομάνος όταν δεν αναλίσκεται σε τέτοιες απείρου ιδεαλιστικού κάλλους περιγραφές και θαυμασμού προς την εργοδότρια του, καταγράφει τις απόψεις της Ελισάβετ οι οποίες συναγωνίζονται σε κούφιο ιδεαλισμό τις δικές του. Να μία: "Η τέχνη δεν είναι παρά η δημιουργία του πόθου μας, του πόθου για μιας ύπαρξην υπέρτατη όπως έπρεπε να μας ήτον η ίδια η ζωή. Γεννιέται από τη νοσταλγία για τη μοναδική πατρίδα και μαντεύει τις γραμμές και τις μορφές της".

Αν κανείς διάβαζε πρώτα την "Ελισάβετ" νομίζω πως πολύ δύσκολα θα καταδεχόταν να ξεκινήσει την "Κερένια Κούκλα". Αλλά ο θεός της ανάγνωσης με προφύλαξε, κι έτσι είχα διαβάσει πρώτα την "Κερένια Κούκλα" προτού αποφασίσω να διαβάσω και την "Ελισάβετ" ώστε να έχω μια ολοκληρωμένη άποψη για τον Χρηστομάνο- μόνο έτσι δικαιολογείται η ανάγνωση του ευαγγελίου του ιδεαλισμού που είναι το "Βιβλίο της Αυτοκράτειρας Ελισάβετ".

"Λίγο πριν φθάσουνε στην πόρτα τους, καθώς ήτανε βουτηγμένοι στο σκοτάδι και στη βουνήσια μοναξιά, ο Νίκος έξαφνα γύρισε, έπιασε τη Λιόλια απ' το κεφάλι και τη φίλησε...".

Η "Κερένια Κούκλα" , αντίθετα, είναι ένα βιβλίο που διαβάζεται και σήμερα και προκαλεί απορίες πως είναι δυνατό ο ίδιος συγγραφέας να έγραψε και την Ελισάβετ, διότι εδώ ο ρεαλισμός, το δράμα και ένας κάποιος ελάχιστα κεκρυμμένος αισθησιασμός διαπνέει το έργο που αντέχει στο χαρακτηρισμό του ως ρεαλιστικού μυθιστορήματος.  Εδώ κυριαρχεί  το γήινο πάθος που ενσαρκώνεται ανάμεσα στον Νίκο, ο οποίος είναι παντρεμένος με την κατάκοιτη εγκυμονούσα γυναίκα του Βεργινία, και της μικρής Λιόλιας η οποία θα εργαστεί ως οικιακή βοηθός στο σπιτικό τους. 

Ένας σφοδρός έρωτας θα αναπτυχθεί και ένα μεγάλο δράμα θα παιχτεί ανάμεσα σ' αυτό το τρίο όπου θα λάβει μεταφυσικές διαστάσεις, αλλά όχι του σαθρού ιδεαλισμού που διαβάσαμε στην "Ελισάβετ" αλλά βγαλμένο μέσα από τις λαϊκές προλήψεις και την παραδοχή πως υπάρχει ένας ηθικός νόμος στον οποίο οι άνθρωποι εκείνης της εποχής πίστευαν. Όπως σωστά σημειώνει στο εισαγωγικό σημείωμα των εκδόσεων Γρηγόρη η Γλυκερία Πρωτόπαπα-Μπουμπουλίδου "ο κόσμος μέσα στον οποίο κινούνται με πολλή φυσικότητα οι ταπεινοί άνθρωποι του μυθιστορήματος είναι συγχρόνως αληθινός και φανταστικός, πεζός και ποιητικός, ρεαλιστικός και ιδεαλιστικός". Όλα αυτά ο Χρηστομάνος τα βρήκε σε μια λαϊκή γειτονιά της Αθήνας και όχι στα παλάτια της ξεπεσμένης αριστοκρατίας της Βιέννης, είναι αληθινά εντυπωσιακή η αντίθεση ανάμεσα στα δύο αφηγήματα του ίδιου συγγραφέα- από τη μια έχουμε τη ζωή όπως περιγράφεται μέσα από το ερωτικό πάθος, την διαβολή, την γκάμα όλων των ανθρώπινων συναισθημάτων, και από την άλλη την ακινησία των ιδεών, των ωραίων πλην όμως αδειανών από ζωή εκφράσεων. Πόσες φορές ο Χρηστομάνος στην "Κερένια Κούκλα" μιλά για το στήθος της Λιόλιας, πόσες φορές το φέρνει ως εικόνα μπροστά μας στις διάφορες εναλλαγές των συναισθημάτων ή των σκέψεων της! Και πόσες φορές έχουμε μπροστά μας την ιδέα της Σίσσυ, την οποία και λησμονούμε τόσο γρήγορα με το κλείσιμο του βιβλίου της. 

Ο Χρηστομάνος κατόρθωσε να γράψει δύο βιβλία με εντελώς διαφορετικά χαρακτηριστικά μετακξύ τους. Για κάποιον λόγο, η αυστριακή αυλή αποκήρυξε το έργο του για την "Ελισάβετ", δεν της άρεσε ο ακραιφνής ιδεαλισμός του που έφθανε στα όρια της χαμέρπειας και αμαύρωνε τη μνήμη της φονευθείσης αυτοκράτειρας ή μήπως η φαντασία του Χρηστομάνου ήταν αυτή που επισκίαζε την αληθινή εικόνα της Σίσσυ;

 Ότι κι αν ήταν, η "Κερένια Κούκλα" διασώζει τη μνήμη του Χρηστομάνου στην αιωνιότητα καθώς μας έδωσε ένα μικρό διαμαντάκι ηθογραφίας, ερωτισμού και ρεαλιστικού είδους γραφής στο οποίο οι γυναικείες μορφές της Λιόλιας και της Βεργινίας μας επαναφέρουν στο έδαφος που ελέγχουν τα αρχέγονα συναίσθηματα, έδαφος οικείο και σήμερα.