Βασίλι Γκρόσμαν: Ζωή και Πεπρωμένο

"Σε όλο το διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας, οι άνθρωποι προσπάθησαν, εις μάτην, να δικαιώσουν εαυτούς" (Β. Γκρόσμαν).

Αρκετός χρόνος αφιερώθηκε για την ανάγνωση του "Ζωή και Πεπρωμένο" του Βασίλι Γκρόσμαν στην αγγλική μετάφραση του Robert Chandler από τις αξεπέραστες σε ποιότητα, όχι μόνο όσον αφορά την έκδοση αλλά και τον κατάλογο βιβλίων που διαθέτουν, εκδόσεις New York Review of Books. Στα ελληνικά κυκλοφόρησε πρόσφατα το βιβλίο από τις εκδόσεις Γκοβόστη

σε μετάφραση Γιώργου Μπλάνα. Διαφορά τιμής: 35 ευρώ η ελληνική έκδοση, 24 ευρώ από τον αμερικάνικο εκδοτικό οίκο, άρα δεν συζητείται ποιά έκδοση οφείλει κανείς να προτιμήσει όταν η ανάγνωση είναι γι' αυτόν σαν την καθημερινή τροφή.
Ο Βασίλι Γκρόσμαν

είναι από τους συγγραφείς εκείνους που ένας κομμουνιστής δύσκολα μπορεί να αγαπήσει, πόσο μάλλον να τον διαβάσει. Αυτή ήταν η τύχη του βιβλίου του στην κομμουνιστική Ρωσία. Ο ίδιος είχε παραδώσει το χειρόγραφο του βιβλίου τον Οκτώβριο του 1960 στον εκδοτικό οίκο Znamya. Ήταν η περίοδος της αποσταλινοποίησης, αλλά οι πάγοι δεν έλιωναν όσο γρήγορα πίστευ ο Γκρόσμαν. Η KGB κατάσχεσε το χειρόγραφο, και όπως αναφέρει ο Robert Chandler στην εισαγωγή του, ήταν η μία από τις δύο φορές που οι σοβιετικές αρχές "συνέλαβαν" το βιβλίο παρά τον συγγραφέα, και φυσικά αναφέρεται στο "Αρχιπέλαγος Γκούλαγκ" του Σολτζενίτσιν. Παρά τις απέλπιδες προσπάθειες του Γκρόσμαν, το βιβλίο δεν κυκλοφόρησε στη Ρωσία όσο εκείνος ζούσε. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια του Σουσλώφ, του κυριώτερου ιδεολογικού εκπροσώπου επί εποχής Χρουστσώφ και Μπρέζνιεφ, πως το βιβλίο δεν μπορούσε να εκδοθεί για τα επόμενα εκατό ή διακόσια χρόνια! Δίχως καμιά ελπίδα ν αδει το βιβλίο τυπωμένο όσο ζούσε, ο Γκρόσμαν, ο σπουδαίος αυτός ουκρανο-εβραίος συγγραφέας, θα πεθάνει στις 14 Σεπτεμβρίου 1964. Έπρεπε να έλθει ο Γκορμπατσώφ και η πολιτική της "διαφάνειας" προκειμένου οι σοβιετικοί πολίτες να διαβάσουν το βιβλίο το 1988.
Το βιβλίο συγκρίνεται συχνά με το έπος της ρωσικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα "Πόλεμος και Ειρήνη"

του Τολστόι. Σαφέστατα το "Ζωή και Πεπρωμένο" είναι έργο επικών διαστάσεων, όχι μόνο για τον όγκο του, αλλά και για το περιεχόμενο του, τη μάχη των Ρώσων στο Στάλινγκραντ. Ωστόσο, θεωρώ πως οι πολεμικές σκηνές όπως αυτές απεικονίζονται λογοτεχνικά από τον Τολστόι στο δικό του έπος δεν μπορούν να συγκριθούν μ' αυτές του Γκρόσμαν. Αυτό που συνδέει τους δύο συγγραφείς είναι η φιλοσοφικοπολιτική ανάλυση που επιχειρούν στα θέματα που τους απασχολούν με αφορμή τα κοσμοϊστορικά γεγονότα που αντιμετώπισαν: ο Τολστόι την εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία και ο Γκρόσμαν την εισβολή των Ναζί στη Ρωσία, ειδικότερα τη μάχη του Στάλινγκραντ. Ωστόσο ο Γκρόσμαν επειδή θέλει να μιλήσει εξ ονόματος του ανθρωπισμού, δεν καταφέρεται μονάχα ενάντια στο απάνθρωπο ναζιστικό καθεστώς, αλλά με αφορμή την άμυνα των Ρώσων στο Στάλινγκραντ προβαίνει σε ολοκληρωτική κριτική του σοβιετικού μοντέλου εξουσίας και ανθρώπου που οδήγησε στον αφανισμό εκατομμύρια απλών ανθρώπων στο όνομα της κομμουνιστικής ουτοπίας. Οι σελίδες αυτές στον Γκρόσμαν είναι που μένουν στη μνήμη και όχι τόσο η λογοτεχνική του πλοκή ή οι περιπέτειες των χαρακτήρων του. Σ' αυτό το επίπεδο η λογοτεχνική αξία του "Πόλεμος και Ειρήνη" είναι σαφώς ανώτερη. Όμως παρά τη λογοτεχνική του αδυναμία, η πολιτική αξία του "Ζωή και Πεπρωμένο" είναι αδιαμφισβήτητη και ισάξια του Σολτζενίτσιν ως κριτική του σοβιετικού συστήματος εξουσίας και πολιτισμού. Το έργο περιλαμβάνει πλειάδα χαρακτήρων και σκηνών που εναλλάσονται γρήγορα. Ας πούμε πως κεντρικός χαρακτήρας είναι ο σοβιετικός επιστήμονας, εβραϊκής καταγωγής Βίκτωρ Στρουμ ο οποίος φθάνει στο έσχατο σημείο ταπείνωσης υπογράφοντας, κατόπιν έμμεσων απειλών, κείμενο κατηγορίας εις βάρος άλλων επιστημόνων ύστερα από "συμβουλές" των κομματικών κομισσαρίων. Οι υπόλοιποι χαρακτήρες αποτελούν φορείς των ιδεών και της πολιτικής τραγωδίας που έπληξε τη Ρωσία από το 1917 και εξής. Μιλάει ένας παλιός μπολσεβίκος, της παλιάς φρουράς που έζησε τα γεγονότα του '17 και τώρα βρίσκεται σε σταλινικό στρατόπεδο συγκέντρωσης: "Δεν καταλάβαμε την ελευθερία. Την συντρίψαμε. Ακόμα και ο Μαρξ δεν τη θεωρούσε άξια- είναι όμως η βάση, το νόημα, το θεμέλιο όλων των θεμελίων....δίχως ελευθερία δεν υπάρχει προλεταριακή επανάσταση.....και έτσι οι κομμουνιστές δημιούργησαν είδωλα, φόρεσαν στρατιωτικές στολές και επωμίδες, άρχισαν να κηρύττουν τον εθνικισμό και να επιτίθενται στην εργατική τάξη". Διπλός είναι ο στόχος του Γκρόσμαν στο βιβλίο: να καταγγείλει τον απάνθρωπο χαρακτήρα τόσο του Φασισμού όσο και του Σταλινισμού. Μιλώντας για τον Φασισμό σε ένα σημείο αναφέρει: "το ένστικτο της αυτοσυντήρησης υποστηρίζεται από την υπνωτική δύναμη των οικουμενικών ιδεολογιών. Αυτές προκαλούν τους ανθρώπους να επιτελέσουν κάθε θυσία, να αποδεχτούν κάθε μέσο προκειμένου να ικανοποιήσουν τον ύψιστο των στόχων: τη μελλοντική υπεροχή της πατρίδας, την παγκόσμια πρόοδο, την μελλοντική ευτυχία της ανθρωπότητας, ενός έθνους, μιας κοινωνικής τάξης".

Ο Γκρόσμαν δεν διακρίνει μεταξύ Φασισμού και Κομμουνισμού, καθώς μιλά εξ ονόματος της αξιοπρέπειας του ανθρώπου που συνθλίβεται από τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η παρακάτω διατύπωση είναι, κατά την άποψη μας, θεμελιακή: "Υπόκειται σε μεταλλαγή η ανθρώπινη φύση στο καζάνι της ολοκληρωτικής βίας; Χάνει ο άνθρωπος τούτη τη εγγενή λαχτάρα για ελευθερία; Το πεπρωμένο τόσο του ανθρώπου όσο και του ολοκληρωτικού κράτους εξαρτάται από την απάντηση σ' αυτό το ερώτημα. Αν η ανθρώπινη φύση αλλάζει, τότε ο αιώνιος και ο παγκοσμίων διαστάσεων θρίαμβος του δικατορικού Κράτους είναι διασφαλισμένος. Αν η λαχτάρα για ελευθερία παραμένει σταθερή, τότε το ολοκληρωτικό Κράτος είναι προορισμένο να εξαφανιστεί..... Η λαχτάρα του ανθρώπου για ελευθερία μπορεί να καταπιεστεί αλλά δεν καταστρέφεται ποτέ. Ο ολοκληρωτισμός δεν μπορεί ποτέ ν' απαρνηθεί τη βία. Αν το κάνει, τότε εξαφανίζεται. Η αιώνια, ατελεύτητη βία, φανερή ή κεκαλυμμένη, είναι το θεμέλιο του ολοκληρωτισμού. Ο άνθρωπος δεν απαρνιέται εθελούσια την ελευθερία. Αυτό το συμπέρασμα προσφέρει ελπίδα για την εποχή μας, ελπίδα για το μέλλον".

Η φιλοσοφία της ιστορίας για τον Γκρόσμαν δεν είναι απάνθισμα αφηρημένων ιδεών ή κάποιων μεταφυσικών αληθειών, είναι πιο ταπεινή και γι' αυτό προσφέρει κάποια ελπίδα: "Η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι η μάχη του καλού που παλεύει για να υπερνικήσει το κακό. Είναι η μάχη που δίνει το μέγιστο κακό να καταπνίξει έναν ελάχιστο πυρήνα ανθρώπινης καλοσύνης. Αλλά αν αυτό που είναι ανθρώπινο στα ανθρώπινα πλάσματα δεν έχει, ακόμα και σήμερα, καταστραφεί, τότε το κακό δεν θα θριαμβεύσει ποτέ".
 Αυτό το μάθημα ελευθερίας και αξιοπρέπειας προσφέρει ο Βασίλι Γκρόσμαν στο επικό του βιβλίο.