Χέρμαν Μπροχ: Ο Χόφμανσταλ και η εποχή του

Χέρμαν Μπροχ: Ο Χόφμανσταλ και η εποχή του (εκδόσεις Πατάκη, μεταφρ. Δ. Πολυχρονάκης)

Ο Χέρμαν Μπροχ εκτός από μυθιστοριογράφος γνωστός για τις μεγάλες του συνθέσεις «Οι Υπνοβάτες» και ο «Θάνατος του Βιργίλιου» έχει γράψει εξίσου σημαντικά θεωρητικά έργα, ένα από τα οποία μετέφρασε έξοχα ο Δ. Πολυχρονάκης για τις εκδόσεις «Πατάκη», τη μελέτη «Ο Χόφμανσταλ και η εποχή του». Το πρώτο κεφάλαιο με τίτλο «Η τέχνη και η έλλειψη του ύφους της στα τέλη του 19^ου αιώνα» είναι και το σημαντικότερο διότι εδώ αναπτύσσονται οι θεωρητικές σκέψεις του Μπροχ για το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, εποχή στην οποία έζησε ο Χόφμανσταλ. Τα χαρακτηριστικά της εποχής είναι η ψευδότητα των αξιών: «ήταν μία από τις πιο άθλιες εποχές της παγκόσμιας ιστορίας, καθώς επρόκειτο για μια περίοδο  εκλεκτικισμού, για την περίοδο ενός ψευδο-μπαρόκ, ψευδο-αναγεννησιακού και ψευδο-γοτθικού ύφους». Η εποχή αυτή κυριαρχείται από το στοιχείο της διακόσμησης που είναι αποτέλεσμα του ορθολογισμού του ανθρώπου του 19^ου αιώνα, και εξαιτίας «του ορθολογισμού του, ήταν ατομικιστής, ρομαντικός και συνάμα ιστορικιστής». Την πιο υψηλή καλλιτεχνική της έκφραση, λόγω της επιθυμίας για διακόσμηση, βρήκε η εποχή αυτή στην όπερα. Η έλευση του ιμπρεσιονισμού σηματοδότησε μια αλλαγή στάσης απέναντι στην πραγματικότητα, «καθώς ανακάλυψε το ίδιο το μέσον ως πραγματικότητα». Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργηθεί το κίνημα «η τέχνη για την τέχνη», μια στάση δημιουργίας που χαρακτηριστικό της υπήρξε η κοινωνική αδιαφορία- ποιο υπήρξε το μεγάλο επίτευγμα αυτής της θεωρίας για την τέχνη: να οδηγήσει «την καλλιτεχνική έκφραση σε μια ολοκληρωτικά άλογη σφαίρα».

Χέρμαν Μπροχ

Οι απόψεις του Μπροχ συνιστούν ένα φιλοσοφικό δοκίμιο γεμάτο πρωτότυπες και γεμάτες ενάργεια σκέψεις. Όπως ακριβώς στον τρίτο τόμο των «Υπνοβατών» που διασπάται η αφήγηση για να παρεμβληθούν στοχασμοί που πιάνουν αρκετές σελίδες, έτσι και εδώ ο Μπροχ βρίσκεται στο στοιχείο του όταν καταπιάνεται με την ανάλυση της εξέλιξης των ιδεών. Το κενό των αξιών που δημιούργησε η έλευση του ατομικισμού είχε ως συνέπεια την κατάρρευση των έως τότε οικουμενικών και συνεκτικών αξιών, κυρίως των θρησκευτικών: «η καθολική αποδοχή των ηθικών συμπεριφορών, που μέχρι τότε κυριαρχούσε, άρχισε να χαλαρώνει και άρχισε η αποχαλίνωση των ορμών, που μέχρι τότε ήταν υποταγμένες στην ηθική». Εξίσου σημαντικές είναι οι αναφορές που κάνει για την σταδιακή αποσάρθρωση της αυστρο-ουγγρικής αυτοκρατορίας με την ανάδυση των εθνικών μειονοτήτων που την συναποτελούσαν και τη μεταστοιχείωση των ηθικών αξιών σε κενό περιεχομένου αισθητισμό ο οποίος, ειδικά στη Βιέννη, το κέντρο της πολιτιστικής ζωής, μετατράπηκε σε κιτς.

Ούγκο φον Χόφμανσταλ

Τα επόμενα κεφάλαια διαπραγματεύονται την θέση και την καλλιτεχνική προσφορά του Χόφμανσταλ σ’ αυτό το πνευματικό περιβάλλον. Είναι οπωσδήποτε ένα ειδικό θέμα που αφορά την ιστορία των ιδεών, της ιστορία της πνευματικής εξέλιξης της Βιέννης του 19^ου αιώνα, αλλά οι παρατηρήσεις του Μπροχ για το φαινόμενο του κιτς, με αναφορά σ’ αυτήν την περίοδο, νομίζω βρίσκουν εφαρμογή και στην σύγχρονη εποχή η οποία συνεχίζει από κει που διασπάστηκε η ηθική τελείωση από την αισθητική έκφρασή της: «Το κιτς είναι η σύγχυση του ηθικού με το αισθητικό, και σ’ αυτήν ακριβώς τη σύγχυση εντοπίζεται η σχέση του με το ριζικά Κακό…..το μιμητικό σύστημα που εμφανίζεται μέσω της τέχνης είναι το σύστημα του κιτς, το οποίο δεν συνιστά μια κακή τέχνη, αλλά μάλλον μια αντι-τέχνη, και ως εκ τούτου καταλαμβάνει τη θέση που σε σχέση με πρωταρχικό σύστημα κατείχε το Κακό…..όσο ασήμαντο κι αν μοιάζει το φαινόμενο του κιτς, εντούτοις είναι μέσα σε αυτό που για πρώτη φορά εκδηλώνεται (μυστικιστικά μιλώντας) η επερχόμενη απανθρωπιά του κόσμου». Η τέχνη λοιπόν δεν μπορεί να είναι ποτέ ηθικά αδιάφορη, είναι βαρύτατες οι συνέπειες αν απεμπολήσει τον ηθικό της χαρακτήρα, και δεν διστάζει ο Μπροχ να στιγματίσει την καλλιτεχνική δημιουργία της Γερμανίας εκείνης της εποχής που σιγά σιγά θα διολισθήσει στην πνευματική έκπτωση, και αυτό θα έχει οδυνηρές συνέπειες για την ίδια και για τον κόσμο τα επόμενα χρόνια: «στη Γερμανία οι μάζες των καταστηματαρχών που είχαν ξεπηδήσει τόσο ξαφνικά εγκατέλειπαν άσκεπτα μια μεγάλη και εσωτερική πολιτισμική παράδοση. Η νέα γερμανική αυτοκρατορία έγινε η πιο αμερικάνικη χώρα της Δύσης χωρίς όμως με τα αντίστοιχα αμερικάνικα πλεονεκτήματα, ήτοι μια χώρα κενή από τον ατομικισμό, κι ωστόσο χωρίς δημοκρατία, μια χώρα του προλεταριάτου, κι ωστόσο χωρίς επανάσταση». Πολύ ορθά κατανοεί και ο μεταφραστής του Μπροχ το σημείο κλειδί της σκέψης του: «Το μείζον γνώρισμα του μοντερνισμού κατά τον Μπροχ είναι ακριβώς ότι με τη διάλυση ενός κεντρικού συστήματος αξιών. Εμφανίζονται πολυποίκιλα περιφερειακά συστήματα που θέτουν τον άνθρωπο κάτω από μια πληθώρα  ετερόκλητων προσταγών, με αποτέλεσμα αυτός να παραμένει συγχυσμένος και αδρανής».

Η έλευση του μεταμοντερνισμού θα επιτείνει φυσικά αυτή την έλλειψη προσανατολισμού του ανθρώπου και θα συμβάλλει στην γένεση, για να το πούμε με το όνομά τους, αφύσικων καταστάσεων, όπως λ.χ είναι ο γάμος των ομοφυλόφιλων που αναγνωρίζεται ως έγκυρη μορφή συμβίωσης από διάφορα κράτη. Η έλλειψη ηθικού θεμελίου όχι απλώς γιγαντώνει το κιτς, αλλά αποαισθητικοποιεί την ίδια την αισθητική ακόμα. Μπορούμε πλέον να μιλάμε για οντολογία και να σκεπτόμαστε τον άνθρωπο;