Μάρθα Νουσμπάουμ: Η νέα θρησκευτική αδιαλλαξία. Υπερνικώντας την πολιτική του φόβου σε μια εποχή ανησυχίας.

Martha Nussbaum: The new religious intolerance (The Belknap Press of Harvard University Press, 2013)

Προσπαθώντας η Μάρθα Νουσμπάουμ να αντιμετωπίσει την ισλαμοφοβία, όπως αντιλαμβάνεται η ίδια πως υπάρχει κυρίως στις Ηνωμένες Πολιτείες μετά την 11/9, καταφεύγει σε επιχειρήματα από την ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Σωκράτη και των νεώτερων φιλελεύθερων στοχαστών. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, αυτή η προσέγγιση που προτείνει πρέπει να συνδυάζει τα εξής στοιχεία: 1) Πολιτικές αρχές που εκφράζουν ίσο σεβασμό για όλους τους πολίτες, 2) Αυστηρά ριζοσπαστικό στοχασμό που ξετρυπώνει και κριτικάρει αντιφάσεις, ιδιαίτερα εκείνες που προσλαμβάνουν τη μορφή εξαίρεσης για κάποιον, παρατηρώντας την ακίδα στον οφθαλμό του άλλου και όχι τη δοκό στο δικό του οφθαλμό και 3) τη συστηματική καλλιέργεια του «εσώτερου οφθαλμού», την φαντασιακή ικανότητα που μας επιτρέπει να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τα μάτια ενός προσώπου με διαφορετική θρησκεία και εθνότητα.

Στη ρίζα της έλλειψης κατανόησης του άλλου σε μια σύγχρονη κοινωνία όπως αυτή των ΗΠΑ βρίσκεται ο φόβος. Για να τον αντιμετωπίσει χρειάζεται, μας λέει , να συνδυαστούν τρία πράγματα: υγείες αρχές που εμπεριέχουν σεβασμό προς την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων, επιχειρήματα που δεν εξυπηρετούν τις επιθυμίες μας, στοχεύοντας κάποιο νομιζόμενο ελάττωμα στη μειονότητα το οποίο είναι πανταχού παρόν στην κουλτούρα της πλειονότητας, και μια αξιοπερίεργη και συμπαθητική φαντασία. Κάνοντας μια ιστορική αναδρομή, η Νουσμπάουμ επισημαίνει τις διαφορετικές προσεγγίσεις ευρωπαίων και αμερικανών στο ζήτημα της ενσωμάτωσης και πολιτικής συμπεριφοράς έναντι των μεταναστών και των θρησκευτικών ή εθνικών μειονοτήτων. Οι ευρωπαίοι, σε αντίθεση με τους αμερικάνους, δεν ανέπτυξαν νομικά πλαίσια που επέμεναν στην ακριβοδικεία έναντι των μειονοτήτων σε ζητήματα όπου η πλειονότητα νομοθετεί, και ακόμα στην βαθμιαία προσαρμοστικότητα σε πρακτικές που υιοθετούν οι μειονότητες. Στην πολιτική ιστορία διακρίνει δύο βασικές τάσεις: η μια έχει την προέλευση της στον Άγγλο φιλόσοφο του 17^ου αιώνα Τζων Λοκ, ο οποίος ισχυρίζεται πως για την προστασία ίσης ελευθερίας συνείδησης προϋποθέτει δύο πράγματα: νόμοι που δεν ποινικοποιούν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και νόμοι που δεν ενοχοποιούν θρησκευτικές δραστηριότητες. Η άλλη παράδοση είναι αυτή του Ρότζερ Γουίλλιαμς, ιδρυτή της αποικίας του Rhode Island (17^ος αιώνας) ο οποίος θεωρεί πως οι νόμοι σε μια δημοκρατία απηχούν τις απόψεις της πλειονότητας και γι’ αυτό, πολλές φορές, μπορεί να αποβούν καταπιεστικοί για τις μειονότητες. Γι’ αυτό πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα ειδικής εξαίρεσης, την οποία αποκαλεί «προσαρμογή», η οποία πρέπει να προσφέρεται στον ηγέτη της εκάστοτε μειονότητας (λ.χ. η άρνηση κατάταξης στον στρατό αν το επιβάλλουν οι θρησκευτικές αρχές καθενός). Η Νουσμπάουμ αναλύοντας την προβληματική διαφόρων αποφάσεων του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ δείχνει πως οι δύο αυτές διαφορετικές προσεγγίσεις, ανάλογα με την υπόθεση, καθόρισαν την πολιτική έναντι των διαφόρων θρησκευτικών ή εθνικών μειονοτήτων. Η Νουσμπάουμ καλεί τον αναγνώστη και το νομοθέτη να καλλιεργούν πνεύμα περιεργείας, ανοικτότητας και συμπάθειας, καθώς και γενναιοδωρίας έναντι του πλησίον τους που εκτείνεται πέρα από τα δικά τους μονομερή ενδιαφέροντα.

Martha Nussbaum

Με βάση αυτές τις αρχές η Νουσμπάουμ επιχειρηματολογεί σε μεγάλο τμήμα του βιβλίου για τον παράλογο φόβο όσων καταφέρονται εναντίον της χρήσης της μπούργκα από τις μουσουλμάνες γυναίκες καθώς και στην διελκυστίνδα επιχειρημάτων που αναπτύχθηκε στην κοινότητα της Νέας Υόρκης για την ανέγερση μουσουλμανικού τεμένους εγγύς του οικοδομικού τετραγώνου των δύο δίδυμων πύργων. Και στις δύο περιπτώσεις προσπαθεί με λογικά επιχειρήματα να καταδείξει τον φοβικό παραλογισμό των αντιπάλων  των δύο θρησκευτικών πρακτικών των μουσουλμάνων.

Όταν έγραφε η Νουσμπάουμ για την υπερνίκηση της πολιτικής του φόβου έναντι των μουσουλμάνων, δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί η φρικώδης ρητορεία και πρακτική του Ισλαμικού Κράτους. Δεν γνωρίζω κατά πόσο θα μετάβαλλε αυτό την ουσία των επιχειρημάτων της. Σε γενικές γραμμές, κανείς δεν έχει αντίρρηση στην προστασία των θρησκευτικών μειονοτήτων, στη βάση της αξιοπρέπειας και της ελευθερίας της ανθρώπινης συνείδησης ή της γενικής παραδοχής περί ισότητας των ανθρώπων σε θέματα ελευθερίας άσκησης των θρησκευτικών τους πεποιθήσεων. Πώς όμως μπορεί να γίνει αυτό όταν μια θρησκεία εξ ορισμού έχει πολεμικό χαρακτήρα, όπως είναι το Ισλάμ; Το Ισλάμ δεν πέρασε από αναγέννηση, διαφωτισμό, κριτική ερμηνεία του ιερού του βιβλίου, του Κορανίου. Παρέμεινε θρησκεία προνεωτερική, θρησκεία που έχει σαφώς διακηρυγμένη στάση περί υποταγής των απίστων. Η Νουσμπάουμ λέει η φιλία προϋποθέτει τον ένα μέσα από τα μάτια του άλλου, να «αποφεύγουν να βλέπουν τον κόσμο μέσω του ναρκισσισμού της ανησυχίας». Δυστυχώς, το επιχείρημα αυτό αν και αντλείται από τις κατακτήσεις του νεώτερου πνεύματος και μπορεί να γίνει καθολικά αποδεκτό σε συνθήκες ειρήνης και νηφάλιας προσέγγισης και αποδοχής της ιδιαιτερότητας του άλλου, δύσκολα, αν όχι αδύνατα, μπορεί να γίνει αποδεκτό όταν εκπεφρασμένα ο άλλος επιδιώκει τον χαμό σου καθώς επικαλείται τα άρθρα πίστης της θρησκείας του. Η Νουσμπάουμ επιμένει πως το βλέμμα μας πρέπει να είναι στα άτομα μάλλον, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους, και επειδή διαφέρουν αναπτύσσουν μια ευρεία γκάμα ανθρωπίνων επιδιώξεων και σκοπών. Ωστόσο τα άτομα όσο αγαπητά κι αν είναι, και όσο και αν πρέπει να προβλέπεται νομοθετική μέριμνα για την διαφύλαξη των δικαιωμάτων τους είναι συγχρόνως και μέλη διαφορετικών κοινοτήτων οι οποίες επιδιώκουν σκοπούς. Η επίκληση των σωκρατικών και χριστιανών-καντιανών αρχών προϋποθέτει πως ο συνομιλητής μας δεν απεργάζεται το κακό και την εξόντωση μας. Διαφορετικά, αυτές οι αρχές γίνονται θανατηφόρο όπλο υπέρ αυτών που καταστατικά τις αρνούνται και τις χρησιμοποιούν προκειμένου να επιτύχουν τις αρχές που προβλέπει η θρησκεία και οι μεταφυσικές αρχές που ομνύουν. Μ’ αυτές τις σκέψεις και την κριτική προσέγγιση στις θέσεις της Νουσμπάουμ, η άδεια ανέγερσης μουσουλμανικού τεμένους στην Αθήνα που ψήφισε η Βουλή των Ελλήνων ήταν μια πράξη άστοχη και, μακάρι να μην επιβεβαιωθεί, επικίνδυνη. Οι θρησκευτικές πρακτικές των μουσουλμάνων μπορούν να εξυπηρετηθούν στα αυτοσχέδια τζαμιά και οίκους που έχουν ιδρύσει. Το συμβολικό μέγεθος ανέγερσης τζαμιού (με μιναρέ;) στην Αθήνα αποτελεί ήττα για το ελληνικό κράτος. Η «εσώτερη θέαση» που επικαλείται η Νουσμπάουμ, δικαιολογημένα σε κάποιες περιπτώσεις, δεν πρέπει να μας οδηγήσει την απεμπόληση της «εξωτερικής θέασης» και αντίληψης των πραγμάτων που εκτυλίσσονται μπροστά μας.