Φερνάντο Πεσσόα: Ultimatum

Μια συλλογή δοκιμίων που κοινό τους θέμα έχουν την κριτική έως εχθρική στάση απέναντι στον φιλελευθερισμό, με ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις οι οποίες μπορούν να σε βάλουν σε σκέψεις.

Το δοκίμιο Ultimatum είναι σαφές πως γράφτηκε υπό την επίδραση του κινήματος του Φουτουρισμού, και μόνο ως πολεμική ιαχή δύναται να αξιολογηθεί. Διάχυτη είναι όμως η ιδέα μιας διαφορετικής Ευρώπης που δεν θα έχει σχέση με την αξιακά ισοπεδωμένη ήπειρο στην οποία δεσπόζουν κάθε είδους μετριότητες, πολιτικές και πνευματικές. Είναι έντονη η επίδραση του αριστοκρατικού πνεύματος του Νίτσε και η αντιδημοκρατική στάση, στην ουσία ο Πεσσόα ονειρεύεται μια κατάσταση επαναθεμελίωσης των αξιών η οποία έχει τα εξής γνωρίσματα: Ολοκληρωτική εξάλειψη της ιδέας της δημοκρατίας όπως προέκυψε από τη Γαλλική Επανάσταση, της ιδέας του ατομικού δικαιώματος του εκφράζεσθαι, της ιδέας της απόλυτης φιλοσοφικής αλήθειας. 

Οι ιδέες αυτές του Πεσσόα στη σημερινή εποχή ακούγονται παράταιρες. Μοιάζουν εκτός ιστορικού πλαισίου. Αυτό δεν σημαίνει πως δεν θα υπάρξει η στιγμή που κάποτε, ενδεχομένως, να επιστρέψουν στην επικαιρότητα καθώς οι τωρινές προτάσεις εξαντλήσουν τη δυναμική τους ή αρχίζουν να φανερώνουν τις αδυναμίες τους. Σε λανθάνουσα μορφή υπάρχουν όμως, αναδυόμενες σε περιόδους κρίσεως: "το κοινωνικό βασικό ένστικτο είναι ο πατριωτισμός....η βάση της κοινής γνώμης είναι η εθνική παράδοση που δεν μπορεί να έχει άλλη γνώμη δημόσια από την παραδοσιακή". Ο Πεσσόα εμφανίζεται εχθρός της δημοκρατίας σε μια περίοδο (πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα) που η δημοκρατία στην Ευρώπη υποχωρούσε κάτω από τα αδιέξοδα της προ και μετα-πολεμικής περιόδου. Ο φιλελευθερισμός είχε αποτύχει: "Ο φιλελευθερισμός θέλει να καταλήξει στην εξάλειψη των προνομίων και των κοινωνικών διαφορών μεταξύ των ανθρώπων".

Φερνάντο Πεσσόα

Αλλά και η αντιπρόταση, η δικτατορία του προλεταριάτου είναι εξίσου αντιπαθητική καθώς "αποτελεί το τελευταίο προπύργιο της άγνοιας και της ηλιθιότητας".

Επηρεασμένος από την ιστορική κατάσταση της εποχής του, σ' αυτά τα δοκίμια ο Πεσσόα αποκαλύπτει έναν, θα λέγαμε με την τρέχουσα ορολογία, αντιδραστικό. Είναι βέβαια ο Αλβάρο ντε Κάμπος, ένα ετερώνυμο, που μιλά εξ ονόματός του, Πόση αξία τελικά μπορούν να έχουν σήμερα; Κρατάμε τον προβληματισμό του για μια Ευρώπη άξια της ιστορίας και του πολιτισμού της, για μια Ευρώπη στην οποία οι σημερινές πολιτικές μετριότητες θα είχαν, αν ζούσε ο Πεσσόα, τη χλεύη που τους αξίζει. "Η Ευρώπη απαιτεί τη Μεγάλη Ιδέα από την οποία θα εμφορούνται αυτοί οι Δυνατοί Άνθρωποι"- σαν μια ποιητική εικόνα την κρατάμε στη μνήμή μας, αλλά ο φιλόσοφος-βασιλιάς αναμένει ακόμα την ιστορική φάτνη που θα τον γεννήσει.