Κατά της ανάγνωσης από μετάφραση

Τι είναι προτιμότερο να διαβάζει κανείς, μεταφρασμένα βιβλία ή βιβλία στο πρωτότυπο κείμενο;

Αν πρόκειται για Έλληνες συγγραφείς, η επιλογή είναι σχεδόν αυτονόητη. Λέω σχεδόν, διότι όπως έχει κατ΄επανάληψη ειπωθεί, ο Καζαντζάκης διαβάζεται καλύτερα σε μια ξένη γλώσσα και όχι στα ελληνικά, σ’ αυτό το ιδίωμα ελληνικών δηλαδή που επέλεγε ο Καζαντζάκης να γράφει. Επίσης οι αρχαίοι συγγραφείς είναι ένα ζήτημα. Η ανάγνωσή τους στο πρωτότυπο είναι επιβεβλημένη όταν ο αναγνώστης γνωρίζει αρχαία ελληνικά, όταν όμως δεν γνωρίζει ή δυσκολεύεται να κατανοήσει όλες τις λεπτές αποχρώσεις του στοχασμού τους επιβάλλεται η μετάφραση.

Δεν είναι όμως αναγκαία η μετάφραση που θα διαβάσουμε να είναι, οποιουδήποτε βιβλίου, γραμμένη στα ελληνικά.

Υπάρχουν διάφορα κριτήρια, αρκετά πειστικά για να προτιμήσει κανείς να διαβάζει, εφόσον μπορεί, τα βιβλία ξένων συγγραφέων όχι στην ελληνική τους μετάφραση αλλά στο πρωτότυπο κείμενο. Υπάρχει το βασικό κριτήριο της επιλογής μεταφραστή και όχι συγγραφέα. Όταν ένα βιβλίο έχει μεταφραστεί περισσότερες από μια φορές, τότε είναι δυνατή η σύγκριση των μεταφράσεων μεταξύ τους και η ανάδειξη της πιο «σωστής» ή πιο «γλαφυρής». Το πρωτότυπο βιβλίο, τότε, γίνεται το βιβλίο του α ή του β μεταφραστή, έστω κι αν δεν πρόκειται ποτέ αυτός να κλέψει τη δόξα του συγγραφέα του βιβλίου, ή ακόμη να διερευνηθεί διεξοδικά η αξιοπιστία της μετάφρασής του. Ας αφήσουμε κατά μέρος το άλλο ηθικό ζήτημα αν η μετάφραση γίνεται από το πρωτότυπο κείμενο ή είναι μετάφραση της μετάφρασης. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο και δεν αναφέρεται στην έκδοση του βιβλίου, πρόκειται περί εξαπάτησης του αναγνώστη και πρέπει να γνωστοποιείται παντού, αν όμως αναφέρεται η κριτική ας γίνει μονάχα στον τρόπο που αποδίδεται λογοτεχνικά η  ελληνική γλώσσα.

Εφόσον ο αναγνώστης γνωρίζει τη γλώσσα του πρωτοτύπου, θεωρώ πως δεν έχει καμιά δικαιολογία να μην διαβάσει το βιβλίο στην αρχική γλώσσα γραφής. Αν προτιμήσει, σ’ αυτή την περίπτωση την μετάφραση και όχι το πρωτότυπο σημαίνει πως είναι ένας αναγνώστης αδαής, κάποιος που προτιμά μασημένη τροφή, ένας ερασιτέχνης της ανάγνωσης, κάποιος που απλώς θέλει να περάσει γρήγορα το χρόνο του, να τελειώσει στο άψε σβήσε ένα βιβλίο και να περάσει στο επόμενο, ένας καταναλωτής σελίδων. Το πρωτότυπο κείμενο αξίζει περισσότερο σεβασμό. Η μεταφορά στην μητρική γλώσσα, όσο αξιέπαινη και αν θεωρείται σαν προσπάθεια, όσο τιμημένος κι αν είναι ο κόπος του μεταφραστή, δεν γίνεται να αντικαταστήσει, στα μάτια του σοβαρού αναγνώστη, τον κόπο αλλά και την απόλαυση που γεννά η ανάγνωση του πρωτότυπου κειμένου. Μόνο σε μια περίπτωση δικαιολογείται η ανάγνωση σε μετάφραση: όταν αγνοείται η πρωτότυπη γλώσσα γραφής, αλλά ακόμη και σ’ αυτή την περίπτωση δεν αποκτά ο έλληνας μεταφραστής προτεραιότητα στην αναγνωστική επιλογή μετάφρασης απέναντι σε κάποιον αλλοδαπό μεταφραστή. Εφόσον υπάρχει η δυνατότητα, πρέπει να γίνεται σύγκριση μεταξύ της ελληνικής και άλλων μεταφράσεων και ο αναγνώστης να προτιμά εκείνη που «κάθεται» καλύτερα στα προσωπικά γούστα του. Θεωρώ, λ.χ., και ας ακούγεται προκλητικό στα αυτιά κάποιων, τις αγγλικές μεταφράσεις των Ρώσων κλασικών της Κονστάνς Γκαρνέτ κατά πολύ θελκτικότερες για τα μάτια μου από τις αντίστοιχες ελληνικές.

Κονστάνς Γκαρνέτ

Δεν πρέπει ο κόπος που επιβάλλει η ανάγνωση των πρωτότυπων κειμένων να μας αναγκάσει να διολισθήσουμε στην μεταφραστική ευκολία παρά μονάχα σε έκτακτες ανάγκες, όταν φερ’ ειπείν είναι πιο εύκολο να βρεθεί στα χέρια μας η ελληνική μετάφραση ενός βιβλίου από το πρωτότυπο κείμενο ή όταν η τιμή κόστους του πρωτότυπου είναι απαγορευτική για την τσέπη μας. Μονάχα σ’ αυτές τις περιπτώσεις, όσο έλεγχο κι αν δεχόμαστε από τη συνείδηση μας, είναι δικαιολογημένη η απόκτηση ενός μεταφρασμένου βιβλίου.

Ας διαβάσουμε ένα βιβλίο λιγότερο στο χρόνο που θα αφιερώσουμε για να ολοκληρώσουμε το διάβασμα ενός πρωτότυπου κειμένου. Ας μην βαρυγκωμούμε ακόμη κι αν χρειαστεί ν’ ανοίξουμε εκατοντάδες φορές το λεξικό για να βρούμε μια άγνωστη λέξη ή να την καταγράψουμε ακόμη στο προσωπικό μας τετράδιο για να  μελετήσουμε αργότερα την εκφραστική της δυναμική. Ας πούμε όχι σε κάθε ευκολία. Αν κρίνεται απαραίτητο προκειμένου να ανέλθουμε σε ένα ανώτερο αισθητικό επίπεδο και πρέπει να διαβάσουμε έναν αγαπημένο συγγραφέα που μάθαμε, δυστυχώς, πρώτα σε μετάφραση, ας αναλωθούμε στην εκμάθηση ακόμη μιας ξένης γλώσσας προκειμένου να τον απολαύσουμε στη δική του γλώσσα.

Μερικές φορές αναρωτιέμαι, παιδικά έστω: αν στην ερχόμενη ζωή έλθουμε σε επαφή με τον αγαπημένο μας συγγραφέα, δεν θα είναι όμορφο να μπορέσουμε να του μιλήσουμε στη γλώσσα του;