Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες: Η βρόμικη τριλογία της Αβάνας

Εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση Κλ. Ελαιοτριβιάρη

Η κουβανέζικη λογοτεχνία είναι αρκετά γνωστή στην Ελλάδα καθώς έχουν μεταφραστεί σημαντικά έργα από την λογοτεχνική παραγωγή του νησιού της Καραϊβικής, ιδιαίτερα τα έργα του Αλέχο Καρπεντιέρ, του Λεσάμα Λίμα, του Ρεϊνάλντο Αρένας, του Καμπρέρα Ινφάντε Γκιγιέρμο και τα περισσότερα του Πέδρο Χουάν Γκουτιέρες. Ο Γκουτιέρες έχει συχνά πυκνά αποκληθεί ο "Μπουκόβσκι της Καραϊβικής", και μπορεί κανείς να δει ομοιότητες όσον αφορά την ελευθεριακή γραφή των δυό τους, αλλά κατά τη γνώμη μου ο Γκουτιέρες δεν πάσχει από τον μηδενισμό που διαπερνά την σκέψη του Μπουκόβσκι.

Ο Γκουτιέρες γεννήθηκε to 1950 σε μια επαρχιακή πόλη της Κούβας, αλλά μετακόμισε στην Αβάνα όταν ήταν 37 ετών. Σπούδασε δημοσιογραφία και άσκησε αυτό το επάγγελμα για αρκετά χρόνια. Η "Βρόμικη Τριλογία της Αβάνας" κυκλοφόρησε στα ισπανικά το 1998

και μεταφράστηκε στην αγγλική γλώσσα to 2002 από την πολύ ικανή μεταφράστρια από τα ισπανικά στην αγγλική γλώσσα Natasha Wimmer. Εν μέρει αυτοβιογραφικό και εν μέρει έργο φαντασίας, αλλά βαθιά ριζωμένο στα βιώματα του, ο Γκουτιέρες περιγράφει έναν κόσμο "βρόμικου ρεαλισμού" όπως έχει χαρακτηριστεί το είδος της λογοτεχνίας του. Πρόκειται κατ' αρχήν για την Κούβα της δεκαετίας του 1990 που βιώνει το σοκ της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης το οποίο επιφέρει, πέραν της απώλειας του ιδεολογικού σημείου αναφοράς, ανυπέρβλητα οικονομικά προβλήματα διότι στο αιματηρό εμπάργκο που έχουν επιβάλλει οι ΗΠΑ θα προστεθεί και η αδυναμία της πρώην συμμάχου, της ΕΣΣΔ, να συνεισφέρει οικονομικά στους ισπανόφωνους "συντρόφους". Η αντίληψη του Γκουτιέρες για τη ζωή, που μας την καταθέτει πολύ νωρίς στο μυθιστόρημα του, είναι η κοινή αντίληψη του λαού του εκείνα τα χρόνια: "Προσπαθούσα να εξασκηθώ στο να μην είμαι τόσο απόλυτος, αλλιώς δεν θα επιβίωνα. Είχα ζήσει όλη μου τη ζωή με κάποιου είδους έλλειψη. Ανήσυχος, ήθελα να τα έχω όλα με τη μία, παλεύοντας δυναμικά για κάτι περισσότερο. Τώρα μάθαινα να μην τα έχω όλα με τη μία. Να ζω σχεδόν χωρίς τίποτα. Διαφορετικά θα συνέχιζα με την τραγική μου άποψη για τη ζωή. Γι' αυτό τώρα η μιζέρια δεν μου έκανε πολύ κακό". Αυτό δεν συνιστά μηδενιστική αντίληψη για τη ζωή, αλλά συνειδητοποίηση του αγώνα και της ανάγκης για επιβίωση. Αυτό διαπερνά όλο το βιβλίο. Δεν υπάρχουν αφηρημένες θεωρήσεις (όπως ίσως θα έκανε κάποιος Ρώσος), αλλά όλα μετριούνται υλικά, με βάση τα πρωτογενή στοιχεία της ζωής: σεξ, φαγητό, ποτό. Κάθε ιστορία έχει σεξ απαλλαγμένο από καθωσπρεπισμούς, σεξ που μυρίζει βιολογικά υγρά, σε ένα περιβάλλον κάθε άλλο παρά αποστειρωμένο όπως αυτό που φαντασιώνει τις μεσήλικες νοικοκυρές στο "Πενήντα αποχρώσεις του γκρι". Στο έργο του Γκουτιέρες η σαπίλα είναι διάχυτη παντού, ανάκατη με τον αγώνα επιβίωσης των κατοίκων της Αβάνας: "Το θέμα είναι ότι το σεξ δεν είναι για ανθρώπους με αναστολές. Το σεξ είναι ανταλλαγή υγρών, ρευστών, σάλιου, ανάσας και δυνατών μυρωδιών, ούρων, σπέρματος, σκατών, ιδρώτα, μικροβίων, βακτηρίων". Στα φτωχικά δωμάτια που μένουν, ο ένας πάνω στον άλλο, με τις κοινές τουαλέτες, την ανυπόφορη μπόχα από τα περιττώματα, το σεξ είναι πάντα εκεί, μαζί με το ρούμι, τη μαριχουάνα, τα ελάχιστα δολλάρια, την ανάγκη για επιβίωση σ' ένα περιβάλλον ανεργίας και ριζωμένων πολιτισμικών διαφορών μεταξύ λευκών, μιγάδων και μαύρων της Κούβας. Αλλά δεν απελπίζεσαι ως αναγνώστης. Ξεχειλίζει η χαρά της ζωής, αναρωτιέσαι πόσο όμως ονειρικός ή πραγματικός είναι ο κόσμος εκεί: πόσο θα ήθελες να πιστέψεις ότι μπορείς να κοιτάξεις σε μια γωνιά κάποιου σκοτεινού δρόμου και να δεις ανενόχλητα αυνανιζόμενους άνδρες να κοιτάνε κάποιο άλλο ζευγάρι που κάνει σεξ δημόσια; Παρόλη την ελευθεριότητα του, το βιβλίο δεν είναι πορνογράφημα όπως αφελώς θα ισχυριστούν κάποιοι σχολιαστές της αγγλικής έκδοσης στο αμερικάνικο Amazon. Ο Γκουτιέρες αποδομεί την σοσιαλιστική ουτοπία της Κούβας, άλλοτε υπαινικτικά και άλλοτε πιο τολμηρά: "Οι χωριάτες είναι που έχουν τα φράγκα. Πλουτίζουν από την πείνα του κόσμου. Είναι μια καινούργια περίοδος. Ξαφνικά λείπουν τα λεφτά. Όπως πάντα. Τα λεφτά τα ιδοπεδώνουν όλα. Τριάντα πέντε χρόνια οικοδόμησης του νέου ανθρώπου. Πάει, τέλειωσε". Δεν φτάνει βέβαια στην ίδια βίαιη καταγγελία όπως ο Ρεϊνάλντο Αρένας που υπέφερε ως δηλωμένος αντιφρονών από το καθεστώς του Κάστρο, αλλά ίσως δεν είναι αυτός ο στόχος του. Απλά είναι τα πράγματα για τον Γκουτιέρες, στον αγώνα για το πώς θα ξημερώσει η επόμενη μέρα, δεν υπάρχει χώρος για βαθυστόχαστες αναλύσεις: "Οι τελευταίες μέρες είχαν υπερβολικό σεξ. Χρειάζεται και λίγη ξεκούραση. Ξεκούραση και να ευχαριστούμε το Θεό και να του ζητάμε δύναμη και υγεία. Μόνο αυτό. Δεν χρειάζομαι τίποτα άλλο. Πρέπει ν απαοφεύγω τους δαίμονες και να είμαι δυνατός. Στην τελική, χωρίς πίστη, κάθε μέρος είναι άλλη μια κόλαση". Γενναίοι ή αδαείς, οι ήρωες του Γκουτιέρες είναι πάντα σε επιφυλακή, αναζητώντας χαραμάδες ηδονής σε ένα περιβάλλον που δεν διαμόρφωσαν οι ίδιοι.