Ουμπέρτο Έκο: Το εκκρεμές του Φουκώ

Εκδόσεις Ψυχογιός (2016) Μεταφρ. Έφη Καλλιφατίδη

Ξαναδιάβασα Έκο αφότου ο Ιταλός πέθανε. Είχα διαβάσει φυσικά, σχεδόν όταν πρωτοκυκλοφόρησε, το ¨Όνομα του Ρόδου", αλλά ποτέ δεν θεώρησα μυθιστοριογράφο τον Έκο αλλά έναν εγκυκλοπαιδιστή που διαβάζοντας τα βιβλία του αισθάνεσαι χαζός, ή καλύτερα ταπεινομένος, λόγω της ακατάσχετης καταιγίδας πληροφοριών και γνώσεων που σου προσφέρει.

Μ' αυτήν την έννοια, και το "Εκκρεμές του Φουκώ" δεν αποτελεί λογοτεχνικό έργο αλλά συμπίλημα θεωριών από την ιστορία των ιδεών και του πολιτισμού. Δεν μπορεί να κριθεί ως λογοτεχνία το συγκεκριμένο έργο αλλά ως μια παρωδία των θεωριών συνωμοσίας και της παράνοιας που τις συνοδεύει όταν αυτές ληφθούν σοβαρά υπόψη- σ' αυτό το σημείο ο Έκο δεν χαρίζεται καθόλου και μας προσφέρει αληθινό μάθημα για το ποιές είναι οι δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας αν τολμήσουμε να χειραγωγήσουμε την ιστορία και τα δεδομένα της, πού μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο η πίστη στην ύπαρξη παράλληλων κόσμων και εντελώς ανυπόστατων μεθερμηνειών του κόσμου, πώς μέσα από ένα ψήγμα αλήθειας δύναται να κατασκευαστεί ένας ολόκληρος μυθικός κόσμος και να αιχμαλωτίσει το πνεύμα στην παράλληλη επινόηση της πραγματικότητας.

Ας το ομολογήσουμε, όσο και η παραδοχή αυτή δεν εξυπηρετεί τα ρομαντικά μας ιδεώδη: μόνος αυτός ο κόσμος υπάρχει και δεν υπάρχει άλλος δυνατός. Επίσης, είναι ο καλύτερος δυνατός κόσμος, αυτός που υπάρχει. Τούτη η ταπεινή παραδοχή κλείνει δια παντός τις πύλες στην επίθεση ουτοπιών, παράλληλων ερμηνειών ή θεωριών που μένουν κρυφές από την μάζα και ολίγοι εκλεκτοί είναι προορισμένοι να τις ανακαλύψουν προς φωτισμό των υπολοίπων. Τίποτα απ' όλ' αυτά δεν συμβαίνει παρά όσοι τα επικαλούνται, ασυναίσθητα (ή όχι) προβάλλουν αξιώσεις κυριαρχίας. Ο Έκο στο "Εκκρεμές του Φουκώ" διδάσκει αυτήν ακριβώς την απόπειρα οικοδόμησης μιας εναλλακτικής ιστορίας με αφορμή την ιστορία των Ναϊτών και των Ροδόσταυρων. 

Η παράνοια των θεωριών συνωμοσίας έχει ως αφετηρία, πάντα, κάποιο βιβλίο, κάποια απόκρυφη γνώση. Ο Έκο ως θαμώνας κι αυτός βιβλιοπωλείων θα είχε γνωρίσει τέτοιους τύπους: "Δουλεύω σ' έναν εκδοτικό οίκο κι εκεί έρχονται λογικοί και τρελοί. Δουλειά του υπεύθυνου των εκδόσεων είναι να αναγνωρίζει με μια ματιά τους τρελούς. Όταν κάποιος σου ξεφουρνίσει τους Ναϊτες είναι σχεδόν πάντα τρελός".

Και όπως είναι γνωστό, τους τρελούς μπορείς έτι περαιτέρω να τους χειραγωγήσεις.

"Οι δικτατορίες βρίσκουν πάντα έναν εξωτερικό εχθρό για να ενώσουν τους οπαδούς τους". Η διδακτική αυτή διαπίστωση του Έκο δεν ισχύει φυσικά μόνο για κάθε φανερή δικτατορία, αλλά και για κάθε εν δυνάμει δικτατορία που προκειμένου να γαντζωθεί στην εξουσία (την όποια εξουσία) παραποιεί την πραγματικότητα. 

Το 'Εκκρεμές του Φουκώ" διαβάζεται ως κριτική του μεταμοντέρνου. Ως μεταμοντέρνο, σύμφωνα με τον ορισμό του Παναγιώτη Κονδύλη, ορίζεται ο συνδυασμός των πάντων με τα πάντα και όπως αναφέρει κάπου ο Έκο "το μυαλό μας συνήθιζε να συνδυάζει, να συνδυάζει, να συνδυάζει οτιδήποτε με οτιδήποτε άλλο, και για να το πετυχαίνει αυτόματα έπρεπε να εθιστεί. Νομίζω ότι από ένα σημείο και πέρα δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο να συνηθίσεις να παριστάνεις ότι πιστεύεις και να συνηθίσεις να πιστεύεις".

Αυτή η πολυσήμαντη φράση ανοίγει δυνατότητες διερεύνησης των όσων υπονοεί ο Έκο, με σύγχρονα πολιτισμικά φαινόμενα όπως λ.χ. ο γάμος των ομοφυλόφιλων που εντάσσεται κι αυτός σε μια μεταμοντέρνα οπτική, αλλά και στη δυνατότητα που διανοίγεται για υπέρβαση του εθισμού, που στην προκειμένη περίπτωση τα εργαλεία γι΄αυτήν χορηγούνται από την ασκητική της Εκκλησίας και την νηπτική παράδοση της. 

Ο Έκο ως πραγματικός δάσκαλος προσφέρει τροφή για σκέψη.